ص:2

ص:3

ص:4

گرامی با ایشان، برای ما شیعیان، الگو و حجت شرعی و برای تمامی انسانها درس آموز است.

این تحقیق هدفهای زیر را دنبال می کند:

1 _ تعیین معنا و مفهوم تسامح و تساهل 2 _ بررسی مبانی فکری و تاریخی تساهل در غرب 3 _ بررسی میزان انطباق تساهل و تسامح به معنای امروزی با بینش و روش امام علی علیه السلام

روش تحقیق در این پژوهش، اسناد کتابخانه ای است که در آن، از نهج البلاغه به عنوان سند مکتوب سخنان آن حضرت و نیز از کتابهای تاریخی معتبر برای کشف سیره ی آن امام، استفاده شده است.

امید است این نوشتار، راه گشای عاشقان ولایت و تشنگان حقیقت باشد. در پایان از تلاش ارزنده ی پژوهش گر ارجمند جناب دکتر محمدرضا آقاجانی قناد قدردانی می نماییم.

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما»

ص:5

ص:6

3 _ سهل انگاری (اسم مصدر)(1).

همان گونه که دیدید، این دو واژه در بیشتر موارد، معنای واحدی دارند و تنها تفاوت قابل تشخیص آن ها در معنای «فروگذار کردن» برای تسامح و «به نرمی رفتار کردن» برای تساهل است که به نظر می رسد می توانند با هم رابطه ی عِلّی و معلولی داشته باشند؛ زیرا فروگذار کردن خطاهای دیگران و واکنش نشان ندادن به کژی ها و کاستی های رفتار آدمیان می تواند قدرت «رفتار نرم و آرام» و «سهل گیری» بر دیگران را به انسان عطا کند. بنابراین باید بگوییم تسامح، زمینه ساز تساهل است.

ب _ لغت نامه ی دهخدا

در لغت نامه دهخدا به جای لفظ تسامح، لفظ تسمّح و تسمیح که با واژه ی تسامح هم خانواده است، معنی شده است. تسمّح به معنای مسامحه و سهل کاری آمده و برای تسمیح معانی زیر ذکر شده است:

1 _ نرم رفتن؛ 2 _ آسان رفتن؛ 3 _ راست کردن نیزه؛ 4 _ شتاب کردن؛ 5 _ گریختن؛ 6 _ آسان کردن و آسانی کردن با کسی (به نقل از کتاب های گوناگون لغوی).(2)

ج _ فرهنگ سیّاح

در فرهنگ دانشگاهی (عربی به فارسی) نوشته ی «احمد سیّاح»، ریشه ی واژه های تسامح و تساهل چنین معنی شده است:

سَمَح _ سَماحا و سماحة: نیکویی و بخشش کرد.

ص:7

سَمَحَ له بالشّی ء: آن را به او عطا کرد.

سَمَح العود: چوب نرم شد.

سَمَحَتِ النّاقَةُ: شتر، نرم و تابع شد و تند رفت.

هم چنین درباره ی ریشه ی تساهل چنین آمده است:

سَهُلَ الأَمُر سُهولةً و سهالةً: کار آسان شد.

سَهَّلَ تسهیلاً: نرم و آسان گردانید.

السَّهْل (ج: سُهولٌ): زمین نرم، نرم از هر چیز، زاغ.

نَهْرٌ سهلٌ: جوی پرریگ.

رَجُلٌ سَهْلُ الخُلق: مردِ خوش خوی.

سَهْلُ الخَدَّیْنِ: آن که رخسارش بلند نباشد _ کم گوشت رخسار.(1)

در میان معانی بالا می توان به نوعی ارتباط قایل شد: کسی که بخشش می کند، نوعی نرمش از خود نشان می دهد و جویبار پر ریگ هم، به آسانی و نرمی، آب را در خود عبور می دهد و مرد خوش خوی، کسی است که نرمی و سهولت در رفتار و کردار او مشاهده می شود. بنابراین می توان گفت محور اصلی دو لفظ تساهل و تسامح، نرمی و همواری و عدم خشونت است.

دقت در معانی ارایه شده در منابع قدیمی تر عربی، این تحلیل را تأیید می کند.

ص:8

سماحت ورزید یعنی: بخشید و عطا کرد یا بر آن چه از او خواسته شد، موافقت کرد).

سامَحَهُ بِکَذا: اَعْطاهُ وَ تَسامَحَ وَ تَسَمَّحَ وَ اَصْلُهُ الاِتِّساعُ (نسبت به فلان چیز مسامحه کرد یعنی: آن را عطا کرد و دو واژه ی تسامح و تَسَمُّح هم به همین معناست و اصل و ریشه ی آن ها، اتّساع و گشادگی است).(1)

ب _ تاجُ العروس

السَّهلُ...: کُلُّ شَیْ ءٍ اِلَی اللّینِ و قِلَّةِ الخُشُونَةِ... و فِی الدُّعاءِ: سَهَّلَ اللّهُ عَلَیْکَ الاَمْرَ و لَکَ: اَیْ حَمَلَ مَؤُنَتَهُ عَنْکَ و خَفَّفَ علیک (سهل، به معنای هرچیزی است که به نرمی و کمی خشونت متمایل باشد... و در دعا آمده است: خدا کار را بر تو و برای تو سهل گرداند؛ یعنی بارِ آن را از دوش تو بردارد و آن را سبک کند).(2)

ج _ لسان العرب

السَّهْلُ: نقیضُ الحَزْن... والسُّهولَةُ ضِدُّ الحَزُونَةِ... والتسهیلُ: التَّیسیرُ والتَساهُلُ: التَّسامُحُ (زمین سهل: نقیض زمین ناهموار است... و سهولت، ضدّ ناهمواری است... و تسهیل: آسان کردن است و تساهل: به معنی تسامح و چشم پوشی است).(3)

ص:9

د _ المنجد

سَهُلَ... المکانُ: آن جا صاف و هموار شد.

سَهلُ... الأمر: آن کار آسان شد.

ساهل مساهلهً هُ: با او به ملایمت و آسانی رفتار کرد.

السَّهلُ: زمین صاف و هموار.

بعیرٌ سَهْلیٌّ: شتری که در دشت و زمین هموار می چرد.

سَهْلُ الخُلْق: خوش اخلاق.

اهلاً و سهلاً (درباره ی خوش آمد گفتن): یعنی تو با خانواده و اهل خود هستی نه با بیگانگان و به جای هموار و مأنوس قدم گذاشتی نه در جای موحش و ناهموار.

سَمَحَ... بکذا: چیزی را بخشش کرد.

السَّمحه: زن بخشنده و سخاوت مند.

سَمَّح: با آسانی و نرمی رفتار کرد.

سامحه فی الامر... با او در آن کار هم دلی و همراهی کرد.

تَسمَّح و تسامح فی کذا: در فلان کار سهل گرفت و تسامح به خرج داد.

ص:10

معنای آسان گیری است، می تواند ناشی از چشم پوشی، اغماض و بزرگ منشی باشد. پس تساهل می تواند معلول تسامح باشد.

ص:11

تسامحی در باب واجبات و محرّمات روا نیست و دلایل این دو نوع حکم، باید از نظر سند و دلالت، کاملاً رسا و محکم باشد. چنین قاعده ای را در علم فقه و اصول، «تسامح در ادلّه ی سنن» می گویند. در این قاعده، لفظ «سنن» به معنای احکام غیر وجوبی و غیر تحریمی است که شامل احکام مستحب و مکروه می شود.(1)

ص:12

قاعده ی تسامح را به شکلی معقول... بیان می کند: «گذشتن چند دقیقه از مهلت قانونی قابل تسامح بوده و جزء آخر وقت محسوب می شود».... قاعده ی تسامح... در حقوق ماهوی هم جریان دارد که نمونه ای از آن در ماده ی 761 قانون مدنی دیده می شود. این ماده می گوید: «صلحی که در مورد تنازع یا مبنی بر تسامح باشد، قاطع بین طرفین است...».(1)

ص:13

«مدارا؛ یعنی فضیلت پرهیز کردن از توسل به قدرت در برابر عقیده یا عمل دیگران، در حالی که آن عقیده یا عمل با عقیده و عمل ما هم آهنگ نباشد، یا از نظر اخلاقی آن را نپسندیم».(1)

هرچند نویسندگان دیگر، ناپسندی اخلاقی را در شمار «مدارا» نیاورده اند، اما همه بر عامل قدرت تأکید دارند؛ زیرا در جایی که قدرتی در میان نباشد و نتوان مخالف را سرکوب کرد، ادّعای تسامح جایی ندارد.

آقای مجتبی مینوی هنگام تعریف «تساهل»، با تأکید بیشتر بر جنبه ی تحمّل مخالفان دینی و عقیدتی می گوید:

«تساهل به معنای سهل گرفتن بر دیگران و سعه ی صدر داشتن نسبت به اعمال و عقاید دینی دیگران و تحمّلِ هر طریقه ی نو و کهنه ای است که با طریقه ی مقبوله ی خود انسان مخالف است، و اظهار نفرت نکردن از آداب و اعتقادات دینی و مذهبی دیگران، که به زبان های اروپایی با لفظ Tolerance,Toleration خوانده می شود».(2)

بنابراین، می توان گفت: اصطلاح تساهل و تسامح در فرهنگ سیاسی و فلسفی امروز به معنای تحمل و احترام به مخالفان عقیدتی و مخالفان سیاسی حکومت و نیز پرهیز از اِعمال خشونت علیه آنان است.

تفاوت تسامح با تساهل

برخی نویسندگان با متفاوت دانستن این دو واژه، تسامح را دارای بار اخلاقی

ص:14

بیشتری نسبت به تساهل می دانند. به اعتقاد آنان، در تسامح، جبنه ی جوان مردی و مروّت و عفو و اغماض نهفته است، در حالی که تساهل، تنها به معنای آسان گرفتن بر دیگران است. مجتبی مینوی در این باره می گوید:

«امروزه در میان ملل متمدن، تعصّب نداشتن و وسعت صدر و مدارا و تساهل و تسامح داشتن جزو شرایط انسانیت محسوب می شود. بنابراین، بد نیست که ما در کتاب های قدیم و به ویژه کتب لغت عربی و فارسی بگردیم و ببینیم این مفهوم را به چه لفظی بیان کرده اند...

بنده، لغت تسامح را پسندیده ام، برای این که در آن، هم یک جنبه ی جوان مردی مندرج است و هم مفهومی دوجانبه دارد؛ یعنی همه ی مردم نسبت به یکدیگر آسان بگیرند و جوان مردی داشته باشند و عقاید و اعمال همدیگر را در مواردی که با آزادی و زندگانی خودشان منافی نیست، در فشار حدود و قیود ناشی از تعصب نگذارند. تساهل هم لفظ خوبی است، ولی آن جنبه ی جوان مردی در آن مندرج نیست».(1)

در مجموع، می توان گفت اصطلاح تساهل و تسامح، دست کم دو معنای مهم را در بر دارد:

الف _ آزادی مخالف عقیدتی و سیاسی در اظهار عقیده.

ب _ پرهیز از خشونت غیرقانونی در برابر خطاکار و اقدام به عفو و اغماض در حدّ ممکن.

در بخش دوم به این مطلب خواهیم پرداخت که اعطای آزادی در عرصه ی اندیشه و عمل و روآوردن به عفو و اغماض خطاکاران، بر اساس کدام مبانی فکری و فلسفی تفسیر می شود.

ص:15

ص:16

در انقلاب فرانسه 1789 میلادی به اوج خود رسید. نخستین گام برای اعتراض به عملکرد کلیسا در قرون وسطی، پیدایش مذهب پروتستان (معترضان به کلیسای رسمی کاتولیک) به رهبری لوتر (1517م) بود که آرای فیلسوفانی مانند پیربیل (1706 _ 1674م) جان لاک (1704 _ 1632م) ولتر (1778 _ 1694م) ژان ژاک روسو (1778 _ 1712 م) و جان استوارت میل (1873 _ 1806م) آن را تکمیل کرد.

ص:17

می کند. می گفتند: اگر چنین کسی زنده بماند، بیشتر گناه می کند و اصلاً مصلحت او در این است که با کشتن، وی را از گناه بیشتر نجات دهیم. اما آن چه نمی فهمیدند یا نمی خواستند دریابند، این بود که نظریه پردازان ادیان دیگر نیز می توانند همین استدلال ها را بر ضدّ کاتولیک ها اقامه کنند.

آن چه این اعتقاد راسخ به حقیقت مطلق و ایمان راستین را در کاتولیک ها متزلزل کرد، پیدایش مذهب پروتستان بود؛ زیرا در نتیجه ی آن، ایمان راستین، معنای خود را از دست داد و اعتماد به کارآیی و تأثیر منع و سرکوب عقاید در آثار نویسندگان متزلزل شد.(1)

ص:18

پدید آمده اند. برای مثال آزادی مشارکت سیاسی در امور عمومی در جوامع گوناگون سنتی موجود بوده است. هم چنین آزادی به معنی بهره مندی از حقوق بر اساس سنت یا قانون یا به عبارت دیگر حق انجام دادن آن چه منع نشده و خودداری از انجام دادن آن چه به انجامش حکم نشده است، در هر جامعه ی دارای نظام حقوقی وجود داشته است. در همه ی جوامع، قدرت قانون گذاری حاکم نیز، محدود به حدودی بوده است. آزادی به دو معنای اخیر، خاص اروپا نیست ولی آزادی به معنای تساهل، سنتی اساسا اروپایی است که آن هم در دوران رقابت شدید فرقه های مذهبی در قرن شانزدهم حاصل شد.

ص:19

ص:20

از این دیدگاه، آدمیان موجودات غیرعقلانی و هوسناکی هستند و بهترین استدلال ها نیز لزوما متقاعد کننده نخواهد بود. مردم به لحاظ هوسناکی و خردناپذیری، به آسانی از زیر بار دین شانه خالی می کنند و به عقاید آسان تر روی می آورند. بنابراین، اعمال زور و عدم تساهل نه برای جبران ضعف استدلال و اقناع، بلکه از باب ضرورت باید صورت گیرد.

این فرض نادرست است که هرگاه عقیده آزاد باشد، حقیقت به کرسی خواهد نشست؛ زیرا با توجه به طبع گمراه و مغرور آدمی، ممکن است غیرحقیقت مستولی شود.(1)

ص:21

بر این باورند که همه ی راه ها نمی تواند به حقیقت منتهی شود. از این رو، اندیشمندان، حکما و فلاسفه که به عقل فعّال متصل اند باید هدایت جامعه را بر عهده گیرند و مخالفان و بی اعتقادان را سرکوب کنند تا راه جامعه به سوی رستگاری باز باشد. مدینه ی فاضله ی فارابی را می توان نمونه ای از جامعه ی نامتساهل دانست؛ زیرا به اعتقاد او ریاست این جامعه، بر عهده ی رییس اول است. وی، رییس علی الاطلاق و بی نیاز از مرشد و رییس دیگر و صاحب تدبیر و عالم به همه ی دانش ها و معرفت هاست. او این همه را مرهون اتصال به عقل فعّال و استمداد بی واسطه از مدد و فیض آن می داند و او پادشاه است که مورد «وحی الهی» نیز می باشد. از نظر فارابی، در برابر مدینه ی فاضله، مدینه های جاهله، فاسقه و ضالّه قرار دارد که افراد آن، در اثر ناتوانی تشخیص حقیقت خیر و سعادت را نمی شناسند و بر وهم و خیال تکیه می کنند یا اگر آگاهی دارند، در عمل، از علم خود پیروی نمی کنند.

از نظر فارابی، مدینه ی فاضله، یکنواخت نیست؛ یعنی همیشه نیروهای ناسازگار و فاسد که شخصیت شان با نظام یکی از مدینه های فاسده متناسب است، در آن وجود دارند که باید کشته یا سرکوب شوند تا رهبران متّصل به عقل فعّال از گزند ایشان در امان بمانند.(1)

ص:22

زیان برساند.

محور استدلالی هواداران تساهل این است که اعتقاد به دین، ضرورتا با پذیرش اختیاری و داوطلبانه ی آن همراه است و زور و اجبار هیچ گاه نمی تواند اعتقاد قلبی و حقیقی به وجود آورد. همین برهان به شکل دیگری نیز بیان شده و آن این که، هدف همه ی ادیان، رستگاری انسان است و این هدف تنها با اعتقاد آزادانه و داوطلبانه ی مذهبی امکان پذیر است. در این دیدگاه، اضطرار و اجبار، ابزارهایی هستند که با غایت و هدف دین متعارض اند. البته استدلال «استوارت میل» که بر امکان پیشرفت جامعه و بروز خلاقیت ها از طریق آزادی بیان و عقیده تأکید می کرد، خود استدلالی دگرگونه به شمار می آید.(1)

در واقع می توان گفت در دفاع از تساهل، دوگونه استدلال وجود دارد:

1 _ استدلال اصولی: این استدلال، ایمان را امر شخصی و قلبی دانسته و آن را با زور قابل درک نمی داند.

2 _ استدلال ابزاری: این استدلال، کاربرد زور و اجبار را برای غایت دین؛ یعنی رستگاری ارواح آدمیان، ناکارآمد می شمارد.(2)

جان استوارت میل، استفاده از زور را برای پیشرفت مذهب و تعالی جامعه زیان بار می دانست..

ص:23

ص:24

و بر خود «حقیقت» چشم بسته است... تولرانس لیبرالی دو پیش فرض دارد: یکی این که هیچ عقیده ای، بر دیگری رجحان عقلی و برهانی ندارد. مگر با سود تجربی... دوم این که باید اختلاف ها را مهار کرد تا جامعه ی مدنی، گرچه باطن جنگلی دارد، ظاهری آرام و به اصطلاح قانون مند و متساهل داشته باشد... در این رویکرد به عقیده، به مثابه ی نوعی غریزه، نگریسته می شود که به هر حال باید دفع و ارضا شود، ولی بهره ای از عقلانیت و حقیقت در آن نیست. حال آن که ما می گوییم یک عقیده، با معیار عقل و وحی، یا حق است یا باطل... البته رفق و مدارا، اساس رفتار تعلیمی و تربیتی انبیا و اولیا بوده که هرگز به معنی بی مقداری حق و ارزش ها یا به معنی غیرقابل شناخت بودن آن ها نیست، بلکه به معنی رعایت ظرفیت هاست...»(1)

ص:25

ص:26

شرنگ مرگ چشاند. گاه ما بودیم که جام مرگ را از دست دشمن می گرفتیم و گاه دشمن از دست ما! چون خداوند صداقت ما را در پیکار دید، دشمن ما را خوار و زبون ساخت و ما را پیروزی داده تا اسلام استقرار یافت و از خوف دشمنان آرمید و در منزل گاه های خود مأوا گزید. به جان خودم سوگند! اگر شیوه و سیرت شما (اهل کوفه) را پیش گرفته بودیم، حتی ستونی از این بنا برپا نمی شد و درخت اسلام را شاخه ی تری نمی رویید...(1)

امام علی علیه السلام و مخالفان عقیدتی

هرچند امیرالمؤمنان علی علیه السلام در حیطه ی حکومت اسلامی با مخالفان عقیدتی خود مانند یهودیان و مسیحیان رفتاری انسانی داشت، اما این را نباید با تساهل غربی یکسان دانست؛ زیرا:

1 _ در همان حال، اسلام را حق مطلق و ادیان تحریف شده را باطل می دانست و احترام او به اهل کتاب از موضع شکاکیّت و نسبیّت نبود.

2 _ اقلیّت مورد احترام او کسانی بودند که حکومت اسلامی را پذیرفته و با حاکم اسلامی عقد ذمّه بسته بودند و جزیه می پرداختند. حال آن که در تساهل غربی، شهروند جامعه ی مدنی از هر دین و مسلکی با دیگر شهروندان، حقوقی برابر دارد و اهل هیچ فرقه ای، مالیاتی فزون تر نمی پردازد و از حقوق شهروندی کمتری برخوردار نیست. آری هنگامی که اهل کتاب به وظایف خود عمل کنند؛ برای مثال، از تظاهر به شراب خواری خودداری ورزند، ناقوس ننوازند و شؤون جامعه ی اسلامی را رعایت کنند، حتما مورد محبت و حمایت حاکم جامعه ی اسلامی قرار خواهند گرفت. نامه ی علی علیه السلام به مالک اشتر(2) که در آن شهروندان را یا برادر دینی حاکم و یا شبیه او در خلقت و انسانیت

ص:27

می داند، پس مالک را به محبت با آنان سفارش می کند، بر همین اساس تفسیر می شود.

ص:28

بار خدایا! تو می دانی آن کارها که از ما سر زد، نه برای هم چشمی بود و نه رقابت در قدرت و نه خواستیم از این دنیای ناچیز، چیزی افزون به چنگ آوریم، بلکه می خواستیم نشانه های دین تو را که دگرگون شده بود، باز گردانیم و بلاد تو را به صلاح آوریم تا بندگان ستم دیده ات در امان مانند و حدودی که مقرّر داشته ای و بر زمین مانده بود، اجرا شود.

شما دانسته اید که سزاوار نیست کسی که بر ناموس ها و جان ها و غنیمت ها و احکام مسلمین، ولایت دارد و پیشوایی مسلمانان به عهده ی اوست، مردی بخیل و تنگ چشم باشد،... یا کسی باشد که سنّت را فرو می گذارد تا امّت را به هلاکت اندازد.(1)

ایشان در خطبه ی 167 با تأکید دوباره بر فرایض الهی، مردم را به پاسداری از آن ها ترغیب می کند.

اَلفَرائِضَ، اَلْفَرائِضَ، أَدوّها اِلَی اللّهِ تَؤُدُّکُمْ اِلَی الْجَنَّةِ...

بر شما باد به واجبات، آن ها را برای خدا به جا آورید تا شما را به بهشت برد.(2)

این در حالی است که بر اساس نظریه ی جان لاک و دیگران، حاکم نباید به دیانت کاری داشته باشد و وظیفه ی اجرای احکام دین بر عهده ی او نیست. وظیفه ی تبلیغ دین هم، بر عهده ی کلیساست که تنها با ابزار تشویق و ترغیب و بدون به کارگیری خشونت، می تواند آن را به اجرا بگذارد.

امام علی علیه السلام، هم چنین در خطبه ی 105، به صراحت، وظیفه ی امام را بر دوش کشیدن اوامر پروردگار و اقامه ی حدود معرفی کرده می فرماید:

ص:29

اِنَّهُ لَیْسَ عَلَی الإِمامِ إِلاّ ما حُمِّلَ مِنْ اَمْرِ رَبِّه... و إقامةُ الْحُدُودِ عَلی مُسْتَحَقیها.

همانا بر عهده ی امام نیست جز آن چه از امر پروردگار بر عهده ی او واگذار شده است و جاری ساختن حدود بر مستحقّان.(1)

ص:30

ص:31

جمل بود، پس از پیروزی در جنگ، بخشید و با احترام به مدینه فرستاد. با مروان نیز همین گونه برخورد کرد.

دست یابی سپاه علی بر شریعه ی فرات پس از آن که معاویه و سپاه شام بر شریعه چیره شده و علی و سپاهش را از برداشتن آب منع کرده بودند، زمینه دیگری برای ظهور تساهل اخلاقی در رفتار امام علی علیه السلام است؛ زیرا با وجود عمل ناپسند و ضداخلاقی معاویه، امام علی علیه السلام به یارانش دستور داد راه سپاه معاویه را باز گذارند تا خود و اسبان شان از آب سیراب شوند.

با مطالعه ی تاریخ زندگانی امیرمؤمنان علیه السلام در خواهیم یافت که ایشان اهل تسامح و تساهل به معنای صحیح اسلامی آن است.

ص:32

و باری»(1) می گوید:

«علی بن ابی طالب در آن راه وسیعی که سیر می کرد، همیشه روی در بلندی داشت. حق معاش برای انسان مقرر می کرد و افزون بر آن، حقوق دیگری را نیز که کامل شدن حقوق انسان جز با آن ها میسر نمی شد، در نظر داشت. او مراعات یک مذهب و عقیده نکرد و نظر به یک قوم و نژاد نیافکند، همه ی جنس بشر را مراعات فرمود، از هر نژاد و جنس و خوی و سرشت و با هر اختلاف که در زندگی آنان تصور شود.

علی بن ابی طالب از این که عقیده ی معینی را درباره ی دین و مذهب بر مردم تحمیل کند، امتناع می ورزید و در عبادات ظاهری و مسایلی که به وجدان و حیات درونی انسان مرتبط است، کسی را اجبار نمی کرد. او با آن که جانشین پیغمبر و سنگر دین اسلام و امیر مسلمانان بود، هیچ یک از مردم را بر ایمان آوردن به آن چه مسلمانان به آن ایمان داشتند، وادار نمی ساخت. از دیدگاه ا و، مردم آزادند که به خدای تعالی آن گونه که خود تشخیص می دهند، ایمان آورند و به هر طریقه که خود می پسندند معتقد باشند، البته به شرط آن که آزاری به دیگران نرسانند. مردم همه مخلوق و بنده خدایند و دین، رابطه ای است میان خدا و خلق» از دیدگاه امام علی، صفت انسان بودن به تنهایی کافی بود که شخص را محترم بداند و دوست بدارد و درباره اش مهر بورزد و حق اش را تباه نسازد.(2) او در نامه ای به مالک اشتر می نویسد:

ولاتکونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعا ضارِیا تَغْتَنِمُ اَکْلَهُم فَاِنَّهُم صِنْفانِ اِمّا اَخٌ لَکَ فِی الدّینِ اَو نَظیرٌ لَکَ فِی الخَلْق. فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ مِثْلَ الَّذی تُحِبُّ اَن یُعطِیکَ اللّهُ مِن عَفْوِه وَ

ص:33

صَفْحِه وَلا تَنْدِ مَنَّ عَلی عَفْوٍ وَ لا تَبْحِجَنَّ بِعُقُوبَةٍ.(1)

و مباد که مردم را درنده ای خون آشام باشی که خوردن شان را غنیمت بشماری؛ زیرا مردم دو گروه اند: یا در دین برادر تواند، یا در آفرینش، هم نوعان تو. از راه می لغزند، به آفت ها دچار می شوند و دانسته یا ندانسته به کارهایی دست می یازند و تو باید از گذشت و چشم پوشی چندان بهره مندشان کنی که چشم پوشی و گذشت خدا را در مورد خود چشم داری...(2)

ص:34

علی علیه السلام حکومت می راند، اقلیت های دینی و غیرمسلمانان در کمال آسایش و امنیت زندگی می کردند. ایشان به فرمانداران و استانداران خود، رعایت حال همه ی مردم از جمله اهل کتاب را توصیه می کرد. امام علی علیه السلام در فرمان خود به مالک اشتر استدلال می کند که رحمت و محبت به مردم تحت فرمان تو یا به دلیل برادری دینی و یا به خاطر تشابه انسانی و هم نوع بودن است. ایشان در قسمت دوم، بر انسان بودن انسان، به عنوان یک ارزش تأکید می کند یعنی هر انسان، به دلیل خلقت انسانی و فارغ از دین و مذهب، شایسته ی محبت و احترام است. این دیدگاه، در طول زندگانی آن حضرت تبلور عینی یافته است که نمونه هایی از آن در ادامه خواهد آمد.

ص:35

جدایی، انسان رفیق خود را مقداری بدرقه کند و پیامبر ما این چنین فرمان داده است».

مرد کتابی گفت: «آیا پیغمبر شما چنین دستور داده است؟» امام فرمود: «بلی» آن مرد گفت: «پس پیغمبر شما که این چنین نفوذ و قدرتی در میان مردم پیدا کرد و به این سرعت دینش در جهان رایج شد، حتما به دلیل همین اخلاق کریمه اش بوده است.(1) پس من هم شهادت می دهم که بر دین شما هستم». سپس با حضرت به کوفه آمد.(2)

ص:36

سرانجام قاضی محکمه، به نفع مرد یهودی رأی داد و جلسه پایان یافت.(1)

مرد یهودی با دیدن این گونه قضاوت چون حق را با علی می دانست و عدالت واقعی را در حکومت علی علیه السلام لمس کرد، زره را به آن حضرت پس داد و اسلام آورد و از یاران وفادار علی علیه السلام گردید. به گونه ای که در رکاب آن امام بزرگوار در جنگ نهروان مردانه جنگید.(2) در منابع اهل سنت آمده است که علی علیه السلام، زره را به یهودی تازه مسلمان هبه کرد و افزون بر آن، هفتصد درهم به او جایزه داد.(3)

از این واقعه در می یابیم که امام علی علیه السلام اهل کتاب را مانند مسلمانان صاحب حق می دانست و برای آنان حقوق شهروندی قایل بود.

ص:37

به وی توصیه می کند که طریق اعتدال را در پیش گیرد. نه آن چنان نرمی کند که غیر مسلمان در دین و حکومت وی طمع کنند و از ادای حقوق واجب خود (جزیه) سرباز زنند و نه تا آن مقدار درشتی کند که از وی دور شوند و هم دلی میان حاکم و رعیّت از میان برود. متن این نامه ی کوتاه چنین است:

امّا بعد، فَاِنَّ دَهاقینَ اَهلِ بَلَدِک شَکَوا منکَ غِلْظةً و قَسوةً، و احتقارا و َجفوةً، و نَظَرْتُ فَلَم أَرْهُم أهلاً لأَن یُدنَوا لِشِرْکِهِم، ولا أَن یُقْصَوا و یُجْفَوا لعَهْدِهِم، فالْبَسْ لَهُم جَلْبابا من اللّین تَشُوبُهُ بِطَرَفٍ مِنَ الشِّدَّة، و داوِلْ لَهُم بَیْنَ القَسْوَةِ والرَّأْفةِ، وامْزُجْ لَهُم بَیْنَ التَّقریبِ و الأِدْناءِ، وَ الأِبْعادِ و الأِقْصاء، اِنْ شاءاللّه.

پس از حمد و ثنای یزدان؛ دهقان های مردم شهر تو، از تندخویی و قساوت و تحقیر و جفاکاری های تو درباره ی آنان شکایت کرده اند و من دیدم که آنان چون مردم مشرکی هستند، نباید به تو نزدیک شوند و نباید از تو دور شوند و جفا ببینند؛ زیرا آنان معاهده ی پناهندگی و هم زیستی با مسلمانان دارند.

پس در کار آنان درشتی و نرمی را به هم آمیز و با آنان گاه با شدّت و گاه با نرمش رفتار کن و برای آنان نزدیکی را با دورداشتن درهم آمیز. ان شاءاللّه.(1)

این سخنان، نشان گر حریم و حرمت غیرمسلمانان در نگاه یک حاکم اسلامی است. گرچه در این نامه به زرتشتی بودن مردم فارس و نام عامل و استاندار آن اشاره نشده،(2)

ص:38

امّا پی جویی این سند، در منابع دیگر بیان گر این نکته است.(1) هم چنین استدلال امام بر دوری حاکم از آنان به دلیل شرک شان و نیز اجازه ی نرم خویی و مدارا با آنان به دلیل عهد ذمّه، ظهور در زرتشتی بودن مردم دارد؛ زیرا ساکنان فارس و بحرین پیش از اسلام، زرتشتی بوده اند و ممکن است تا آن زمان نیز بر دین مجوس باقی مانده باشند.

ص:39

اگر تساهل مورد بحث در عصر حاضر به معنای احترام گذاشتن به صاحبان عقیده های مختلف و پیروان ادیان گوناگون و هم زیستی مسالمت آمیز میان آنان باشد، باید علی علیه السلام را به دلیل این گونه برخوردها از مصادیق بارز تساهل مذهبی بدانیم.

ص:40

که او را به خانه اش برگرداندند. ولی پیوسته آن بزرگوار را اندوهگین و گرفته خاطر می دیدند. چون خبر رسیده بود که سفیان بن عوف با لشکر زیادی به سوی کوفه حرکت کرده است، علی علیه السلام سعید بن قیس را با هشت هزار نفر به جنگ او فرستاد. سعید پس از رسیدن به عانات(1) و فرستادن «هانی بن خطاب» به اراضی قنّسرین، آگاه شد که سفیان بن عوف به شام برگشته است. از این رو او نیز با همراهان خود به کوفه بازگشت.

هنگامی که سعید بن قیس از مأموریت نظامی بازگشت، علی علیه السلام بیمار و بستری بود و قدرت نداشت تا در میان مردم سخرانی کند. از این رو، در «باب سدّه» که به مسجد کوفه متصل می شد، نشست در حالی که دو فرزندش حسن و حسین علیه السلام، و عبدالله بن جعفر نیز با او بودند. در این هنگام غلام خود را که «سعد» نام داشت، صدا زد و نوشته ای به او داد و دستور داد بر مردم بخواند. سعد، به پا ایستاد و در حالی که علی علیه السلام صدای او را می شنید و از پاسخ مردم آگاه می شد، این خطبه را قرائت کرد...»(2)

خطبه ی 27 نهج البلاغه که با بیان فضیلت جهاد آغاز می شود و با شکایت امام از مردم به دلیل سستی و سردی در جنگ با معاویه ادامه می یابد. نشان گر اندوه فراوان امام از ماجرای حمله ی سردار معاویه به انبار و تعرّض به زنان مسلمان و ذمّی است. نکته ی شگفتی آور در این عبارت آن است که امام علیه السلام تعرّض به زن کتابی و اهل ذمّه را در کنار تعرض و جسارت به زن مسلمان قرار داده است و به طور یکسان از هر دو واقعه شکایت می کند. آن حضرت می فرماید:

وَ هذا اخو غامةٍ قَدْ وَرَدَتْ خَیْلُه الاَنْبارَ وَ قَد قَتَلَ حَسّانَ بْنَ حَسّانِ البَکْریِّ و اَزالَ

ص:41

خَیْلَکُمْ عَن مَسالحِهِا و لَقَد بَلَغَنی اَنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ کانَ یَدْخُلُ عَلَی الْمَرأَةِ المُسْلِمَةِ وَ الأُخری المُعاهَدَةِ فَیَنْتَزِعُ حِجْلَها و قُلْبَها و قَلائِدَها و رِعاثَها ما تَمْتَنِع مِنْهُ الاّ بالإسْتِرْجاعِ و الإسْتِرْحام، ثُمَّ انْصَرَفُوا وافِرینَ، مانالَ رَجُلاً مِنْهُمْ کَلْمٌ ولااُریقَ لَهُمْ دَمٌ. فَلَوْ أنَّ امْرَأً مُسْلِما ماتَ من بَعدِ هذا أَسَفَا ما کانَ بِه مَلُوما بَل کانَ به عِنْدی جَدیرا.(1)

اکنون این شخص غامدی است که سواران او وارد شهر انبار شده و حسان بن حسان بکری را کشته و لشکریان شما را از حدود آن شهر دور گردانیده است شنیده ام که مردی از لشکریان او به خانه ی زن مسلمان و زن دیگر غیرمسلمانی که در پناه اسلام جان و مال شان محفوظ بوده است، وارد شده اند و خلخال از پا و دست بند از دست و گردن بند از گردن و گوشواره های آن ها را از گوش شان بیرون آورده و ربوده اند، در حالی که هیچ وسیله ای برای دفاع جز گریه و التماس نداشته اند. آنان با غنیمت فراوان برگشته اند بدون این که حتی یک نفرشان زخمی گردد یا قطره خونی از ایشان ریخته شود.(2)

اگر از این پس، مسلمانی از غم چنین حادثه ای بمیرد، جای ملامت نیست، بلکه به نظر من سزاوار است.(3)

امام علی علیه السلام، ربوده شدن زیور از پای یک زن یهودی یا مسیحی را آن چنان دردآور

ص:42

می داند که مرگ انسان مسلمان را برای آن شایسته می شمارد. آیا این، اعطای حق حیات و امنیت به اقلیت غیرمسلمان و دگراندیش در حکومت اسلام نیست؟ آیا به همین دلیل، نمی توان علی را اهل تساهل مذهبی _ به معنای درست آن _ دانست؟

ص:43

که مصنوع خداست، طرف خاصی نیست، خالق آن که هرگز شبیه آن نیست، بالاتر از آن است که پشت و رو داشته باشد. مشرق و مغرب از آن خداست و به هر طرف روکنی، وجه و روی خداست و چیزی از او پنهان نیست».(1)

این گونه برخورد، نشان گر ظرفیت بالای علی علیه السلام در پذیرش سخن مخالف است. مردی که در میدان جنگ آن چنان غیرت و شجاعت نشان می دهد و می خروشد، در میدان گفت و گو این چنین متین و آرام است.

ص:44

جهت داشته باشد. او بالاتر از آن است که مکانی وی را در بر گیرد. او در همه جا هست، ولی هرگز با موجودی تماس و مجاورت ندارد. او بر همه چیز احاطه ی علمی دارد و چیزی از قلمروی تدبیر او بیرون نیست.

امام علی علیه السلام در این پاسخ، با روشن ترین برهان، محاط بودن خداوند را در مکان نفی کرد و دانشمندان یهودی را آن چنان شگفت زده ساخت که بی اختیار به حقانیّت گفتار علی اعتراف کردند.(1) و اسلام آوردند.(2)

ص:45

ص:46

«شب چادر خود را بر همگان، پیروز و شکست خورده می گسترد و سرمای زمستان در هوایش جریان پیدا می کرد. اما علی هنوز به حصارهای شهری که دست دوستی خود را به سوی وی دراز کرد، پناه نبرده است. ترجیح داد هم چنان در میدان بماند تا یک باره کار اسیران و سلاح و غنیمت ها به سامان رسد و مردم هم به کار دفن مردگان و نجات زخمیان خود بپردازند. گروهی از یاران پنداشتند پس از این که خدا او را بر دشمنان پیروز گردانیده است، یک تن از آنان را هم زنده نخواهد گذاشت. یکی از یاران خدمتش رسید و گفت:

یا امیرالمؤمنین! اسیران را بکشم؟ حضرت در جواب فرمود: هیچ اسیری از اهل قبله را که از نظر خود برگردد و دست بکشد نمی کشیم».(1)

ص:47

حضرت به او فرمود: امید آن داشتم که من و پدرت از کسانی باشیم که خداوند درباره ی آن ها فرموده است: «و نزعناما فی صدورهم من غل اخوانا علی سررٍ متقابلین؛ ما کینه های آنان را از سینه هاشان بیرون می کنیم تا برادرانه روبه روی هم بر تخت ها تکیه زنند».(1)

آری اگر علی علیه السلام مردی کینه توز و ریاست طلب بود و به معیارهای انسانی و اخلاقی و الهی پای بندی نداشت و برای ملک و حکومت شمشیر می زد، می بایست به نشانه ی فرادستی خود، موسی را از پای در می آورد، اما علی علیه السلام که همیشه در پی حفظ خون مسلمانان و حرمت انسان ها بود، چنین کاری نکرد تا نشانه ای بر حقیقت جویی او باشد.

ص:48

بود؟ یعنی آیا ممکن است مسلمانی، زن پیغمبر خود را هرچند فتنه گر باشد، به عنوان کنیزی ببرد؟ دیگر زنان نیز، همسران برادران ایمانی ما هستند و نباید برده محسوب شوند.

بنابرنقل ابن قتیبه، در این هنگام مردی به پا خاست و گفت: ای امیرمؤمنان! چگونه اموال (جنگی) آنان بر ما حلال است و زنان و فرزندان شان برای ما جایز نیست؟ امام فرمود: (به هر حال) بر شما حلال نیست و چون سخن در این باره زیاد شد، حضرت فرمود: قرعه بیاندازید، با تیرهای تان قرعه بیاندازید. سپس فرمود: کدام یک از شما مادرتان عایشه را با سهم خود می برد؟ گفتند: به خدا پناه می بریم و از او آمرزش می طلبیم. حضرت گفت: من نیز از خدا آمرزش می طلبم».(1)

ص:49

مگر او پس از کشته شدن عثمان با من بیعت نکرد؟ مرا به بیعت او نیازی نیست؛ که بیعت شکن است و غدّار، با دستی چون دست جهود (یهودیان) مکار، اگر آشکارا با دست خود بیعت کند، رو گرداند و در نها ن با ریش خند آن را بشکند. همانا وی بر مردم حکومت کند اما کوتاه، چندان که سگ بینی خود را لیسد. او پدر چهار فرمان رواست، و زودا که امّت از او و فرزندان او روزی سرخ _ خونین _ ببینند.(1)

مروان حکم فرزند حکم بن ابی العاص است که رفتار و حرکات پیامبر را مسخره می کرد و حضرت، او و فرزندانش را به طایف تبعید کرد. ابوبکر و عمر هم جرأت بازگرداندن او را نداشتند، تا این که عثمان خلیفه شد و حکم را که عمویش بود به مدینه آورد و مروان را کاتب خود قرار داد. هم او بود که با خودخواهی ها و استبداد، زمینه ی قتل عثمان به دست شورشیان را فراهم کرد. وی دشمنی عمیقی با علی علیه السلام و فرزندان او داشت و امام علیه السلام به حیله گری و نفاق او تصریح می کند. با این وجود، تسامح اخلاقی و اسلامی امام، شامل حال او نیز شد. علی علیه السلام او را عفو کرد و هیچ گونه تضییقی برایش قایل نشد (نه حبس، نه تبعید).

این خطبه از اخبار غیبی امیرمؤمنان است که به حکومت آینده ی مروان اشاره دارد. وی 9 ماه خلیفه بود و پس از وی عبدالملک مروان و سه فرزندش سلیمان بن عبدالملک و یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک به خلافت رسیدند.(2)

آگاهی امام از فجایعی که به دست او و فرزندانش بر سر مسلمانان خواهد آمد، سبب نشد که وی از سماحت و عفو امام محروم شود.

ص:50

ص:51

عبدالله که از این جریان سخت ناراحت شده بود و می خواست به هر قیمتی پدر را از رفتن باز دارد، گفت: ولی من فکر می کنم تو از شمشیرهای فرزندان عبدالمطلب ترسیده ای! زبیر گفت: وای بر تو! آیا مرا به جنگ با علی تحریک می کنی؟ بدان که من سوگند خورده ام که با او جنگ نکنم. عبدالله گفت: کفّاره ی قسم خود را بده و بایست، تا زنان قریش نگویند که ترسیدی! زبیر که تحریک شده بود گفت: غلام من «مکحول» به عنوان کفاره ی قسم آزاد است! سپس نیزه ی خود را به حرکت درآورد و به میمنه ی لشکر علی علیه السلام حمله کرد. علی علیه السلام به فراست، حال او را دریافت و فرمود: زبیر از روی اجبار این کار را می کند، او را تحریک کرده اند، راه را بر او باز کنید... بعد از چند بار حمله، زبیر به نزد عبدالله فرزندش بازگشت و گفت: آیا آدم ترسو این کار را می کند؟ عبدالله گفت: دین خود را ادا کردی و دیگر راه عذری به جای نگذاردی!(1)

آری، عبدالله بن زبیر چنین سابقه ی تاریکی در جنگ جمل دارد و علی علیه السلام نیز به نقش شیطانی او در تحکیم جنایت ناکثان آگاه است. با این وجود، وی را که پس از پایان جنگ به خانه ی یکی از «ازدیان» پناه برده بود. سپس با وساطت محمد بن ابی بکر به خانه ی محل حفاظت عایشه در بصره (خانه ی عبدالله بن خلف خزاعی) منتقل شده بود، مورد عفو و بخشش قرار داد.(2)

ص:52

ص:53

رود در امان است».(1)

طلحه و زبیر هنگام جنگ به مردم بصره اعلام کرده بودند: «اگر علی علیه السلام پیروز شود، همه را خواهد کشت و تمام حرمت ها را خواهد شکست. او بچه ها را می کشد و زن ها را اسیر می کند. پس برای حمایت از حریم خود بجنگید و مرگ را بر رسوایی ترجیح دهید». آن دو با این دروغ وحشتناک مردم را بر ضد حضرت شوراندند، ولی امام علیه السلام پس از پیروزی، بر خلاف شایعه های مسموم طلحه و زبیر، همه را بخشید.

کلبی می گوید: از ابوصالح پرسیدم: چگونه علی علیه السلام از اهل بصره صرف نظر کرد؟ در پاسخم گفت: همان گونه که پیغمبر با اهل مکه رفتار کرد؛ زیرا دوست داشت آنان هدایت شوند.(2)

آری، از شخصیتی چون علی که بر اساس روایات منقول از رسول خدا، حلیم ترین مردم روی زمین بود،(3) رفتاری جز این شایسته نیست و این، نشان دیگری از صبر و عفو و گذشت و در یک کلمه «تسامح اخلاقی» اوست.

ص:54

انتقام جویی، بر کشته ی دشمن خویش حاضر می گردد، چه انتظاری داریم؟ انتظار مدح و ستایش و بیان فضایل آنان یا انتظار دشنام و شماتت و عیب جویی و تحقیر و سرزنش؟!

علی علیه السلام، با دشمن دنیاطلب، هواپرست و جاهل خویش، به بزرگی و کرامت برخورد می کند. او آن گاه که بر بالین کشته گان جمل حاضر شد، به بیان فضایل آنان زبان گشود.

ص:55

علی علیه السلام به سوی او آمد و به او امان نداد تا ضربه ای وارد کند و مغز او را از هم شکافت.(1)

باری، کینه ی عبدالله خلف نسبت به علی که خود، آن را اعلام کرده بود و جدال شخصی او با علی، سبب نشد که آن حضرت، او را تحقیر کند و دشنام دهد یا نقایص وی را بر شمرد. آری، این، شیوه ی جوان مردان است.

ص:56

داشت و قرآنی به سینه خود آویزان کرده بود و مردم را به یاری عایشه فرا می خواند.

هنگامی که امیرمؤمنان علی علیه السلام از میان کشتگان جمل می گذشت، چشمش بر جسد قاضی بصره افتاد که همان قرآن را بر گردن داشت. دستور داد قرآن را از گردن وی باز کنند و به مکان پاکی انتقال دهند. سپس فرمود: «کعب را بنشانید». او را نشاندند. امیرمؤمنان علی علیه السلام همان سخنی را به وی گفت که رسول خدا به کشتگان بدر فرموده بود: «ای کعب! آن چه را خدای من به من وعده کرده بود، درست و استوار یافتم، آیا تو هم آن چه را پروردگارت وعده کرده بود، درست و استوار یافتی؟»(1)

سپس دستور داد او را بخوابانند.

ص:57

می خواهد بر ارتباط قبیلگی خود با عبدالرحمن که او نیز از قریش است تأکید کند و همان را مایه احترام خویش بر کشته ی عبدالرحمن بداند. آری، علی علیه السلام از هر دست مایه ای برای ابراز محبت و افسوس خود به کشته گان جمل سود می بَرَد، به جای آن که به فکر مرهم نهادن بر دل پردرد خویش باشد.

ص:58

یک بار نیز زبیر را در میدان به مذاکره فرا خواند و توانست او را تا حدودی نسبت به ادامه جنگ مردّد سازد.(1)

ص:59

صلی الله علیه و آله را پوشید و استر او را که به همراه داشت، سوار شد و در برابر صفوف یاران ایستاد. پرچم را به دست فرزندش، محمد حنفیه داد و فرمان پیش روی صادر کرد(1) و به او فرمود:

اگر کوه ها از جای خود کنده شوند، تو بر جای خود استوار باش. دندان ها را بر هم بفشار. کاسه ی سرت را به خدا عاریت ده. گام های خود را بر زمین میخ کوب کن. پیوسته به آخر لشکر بنگر (تا بدان جا پیش روی کنی) چشم خود را بپوش و بدان که پیروزی از جانب خدای سبحان است.(2)

ص:60

منادی خود دستور داد تا فریاد زند:

فراریان را تعقیب نکنید، بر مجروحان حمله نبرید، به خانه ها قدم ننهید. هیچ سلاح و لباس و کالایی برندارید. هرکس سلاح خود را بر زمین افکند، امان یافته و هرکه در خانه اش را ببندد، در امان است.(1)

اگر علی علیه السلام مردی قدرت طلب و کینه توز بود، نباید چنین فرمان انسانی را صادر می کرد. باید اجازه می داد افراد بیشتری از سپاه دشمن کشته شوند تا قدرت خود را هرچه بیشتر به رخ اهل بصره بکشد، ولی او جنگ را برای تربیت مردم و اصلاح امور آنان می خواست، همان گونه که قدرت را برای اقامه ی عدل و داد. «آری، این است علی علیه السلام، این است مهر علی بر دشمن این است رحمت علی بر بشر در میدان جنگ. آیا در تاریخ بشر کسی دیده است که حکومتی با یاغیان و طاغیان، چنین کند؟».(2)

ص:61

حاکم شام و باقی نگه داشتن معاویه بر قدرت، تصمیم به عزل او گرفت. مغیره می گفت: اگر همه ی کارگزاران را تعویض می کنی، دست کم به معاویه کاری نداشته باش؛ زیرا او در سرزمین شام ریشه پیدا کرده و مردم، سخن او را می شنوند. از سوی دیگر، بر اثبات او دلیل داری؛ زیرا عمر او را بر تمامی شام ولایت داد و می توانی به عمل عمر استناد کنی. امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

لاوَاللّهِ، لاأَسْتَعْمِلُ مُعاوِیَةَ یَوْمَینِ اَبَدا

نه، به خدا سوگند! حتی دو روز نیز او را بر سر کار نگه نمی دارم!(1)

هنگامی که ابن عباس از گفت و گوی مغیرة با آن حضرت آگاه شد، پیشنهاد او را تأیید کرد و گفت: من نیز همین راه را به تو پیشنهاد می کنم که معاویه را بر سر کار ثابت بداری. آن گاه که با تو بیعت کرد، بر عهده ی من بگذار که او را از جای خود بردارم. امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

لا، وَاللّهِ لااُعْطِیهِ اِلاّالسَّیفَ

نه، به خدا سوگند! جز شمشیر به او پیشنهاد نخواهم کرد.(2)

حضرت علی علیه السلام خود را در جایگاه خلافت، امین مردم می دانست و خدا را ناظر و گواه بر کار خویش می دید. از این رو، اعطای مسند قدرت را به فاسدان و قدرت طلبان که در پی خدمت به خلق و تحکیم دین نبودند و به اصطلاح «درد دین» نداشتند، بر

ص:62

خلاف عهد خود با مردم و ایمان خود به خدا می دانست. بنابراین در پاسخ پیشنهاد مغیرة فرمود:

وَاللّهِ لااُداهِنُ فی دِینی و لا اُعْطی الرِّیاءَ فی أَمْری

به خدا سوگند! در کار دین، کوتاه نمی آیم و در امر زمام داری، به ریاکاری دست نمی زنم.(1)

همه ی این موضع گیری ها، «قاطعیت» و «قانون مداری» علی علیه السلام را نشان می دهد که در چهارچوب «سیاست دینی» و در مقابل «سیاست دنیایی» قرار می گیرد. هدف او به جای «حفظ قدرت» برای ادامه ی حکومت، حفظ حقیقت و ارزش ها بود.

با وجود پافشاری امام علی علیه السلام بر خلع معاویه از امارت شام، برای جلوگیری از خون ریزی و برپایی جنگ تلاش گسترده ای به کار برد و تا آخرین لحظه کوشید معاویه را به واگذار کردن قدرت و بیعت با خلیفه ی مشروع مسلمانان متقاعد کند.

امام علی علیه السلام می کوشید با ارسال نامه و اعزام نماینده به شام، هرگونه شبهه را از ذهن معاویه و هوادارانش بزداید و عذری برای مخالفت باقی نگذارد. علی علیه السلام، شمشیر را نه اولین راه حل، بلکه آخرین چاره می دانست. نامه های آن حضرت به معاویه یا پاسخ او به نامه های رسیده از معاویه، 17 نامه از مجموع 79 نامه ی موجود در نهج البلاغه را در بر می گیرد که بعضی از آن ها، فرازهای برجسته از نامه ای مفصّل تر است که می توان صورت کامل آن ها را در کتاب های تاریخ که قدمتی بیشتر از نهج البلاغه دارند، مشاهده کرد.(2)

ص:63

ص:64

حکایت از حس بشر دوستی و پرهیز از خون ریزی آن حضرت دارد.(1)

ص:65

با وجود آن که ابن ملجم از کرده ی خود پشیمان نبود و پس از دستگیری، هنوز هم با جسارت هرچه تمام تر، علی علیه السلام را در حضور خودش، بدترین مخلوق خدا می خواند، امام علیه السلام به او توهین نمی کند، او را مورد ضرب و جرح قرار نمی دهد، و گرسنه نگاه نمی دارد. در عوض، به اطرافیان خود درباره ی خوراک و رفاه او سفارش می کند.

یعقوبی تاریخ نگار اهل سنت سفارش امیرمؤمنان را چنین گزارش می کند: قثم بن عباس، ابن ملجم را دستگیر کرد و او را نزد علی علیه السلام آورد. حضرت فرمود: آیا تو ابن ملجم هستی؟ گفت: بلی. فرمود: فرزندم حسن، مواظب دشمنت باش، شکمش را سیر کن و بندش را محکم نمای. اگر من بدرود حیات گفتم، او را به من ملحق کن تا در نزد پروردگارم با او احتجاج کنم و اگر زنده ماندم یا او را می بخشم یا قصاص می کنم».(1)

علامه مجلسی، سفارش امام نسبت به قاتل خود را با تفصیل بیشتری نقل می کند:

امام چون به هوش آمد، چشم هایش را گشود و این جمله را بر زبان آورد، ای ملایکه ی پرودگارم! با من مدارا کنید... سپس نگاهش به ابن ملجم افتاد که دست هایش را بسته بودند و شمشیرش به گردنش آویزان بود. امام با صدایی ضعیف و لرزان و با مهربانی و لطف فرمود: «ای ابن ملجم! به کاری بزرگ دست زدی و جنایتی هول ناک مرتکب شدی، آیا برای تو بد امامی بودم که این گونه مرا پاداش دادی؟ آیا به تو احسان نکردم و بر حقوقت نیافزودم؟ آیا درباره ی تو به من گزارش نمی دادند که چنین و چنان است و من تو را آزاد می گذاشتم... به امید آن که از راه ضلالت باز گردی و از گمراهی رو بگردانی؟ سپس امام رو به فرزندش حسن کرد و فرمود: پسرم! با اسیر خود مدارا کن.

و درباره ی او رحمت و مهربانی پیش گیر، نمی بینی که چشم های او از ترس چگونه

ص:66

گردش می کند و دلش چگونه مضطرب است!

امام حسن علیه السلام عرض کرد: این ملعون، به شما ضربت زده و دل ما را به درد آورده است، حال امر می کنی با او مدارا کنم؟ فرمود: آری پسرم! ما از اهل بیت رحمت و مغفرتیم. به حقی که به گردن تو دارم، از آن چه خود می خوری، به او بخوران و از آن چه می آشامی، به او بیاشام، او را به غل و زنجیر مکش و دست هایش را نبند...».(1)

آیا نمی توان در مقابل این رفتار، رفتار دیگری را مجسم کرد که با استدلال بر جهنمی بودن ابن ملجم و خروج او از طریق هدایت، وی را مستحق هرگونه توهین و شکنجه بداند؟ چرا امام علی علیه السلام با وجود تصریح بر «نهایت شقاوت ابن ملجم» با او چنین برخورد می کند؟ استاد شهریار در غزل معروف خود چه زیبا به این فراز اشاره می کند:

علی ای همای رحمت! تو چه آیتی خدا را

که به ما سوی فکندی همه سایه ی هما را...

به جز از علی که گوید به پسر که قاتل من

چو اسیر توست اکنون، به اسیر کن مدارا(2)

ص:67

ص:68

و شهریار در شعر زیبای خود با عنوان «شب و علی» این چنین، کار بزرگ امیر مؤمنان را به سلک نظم آورده است:

علی آن شیر خدا شاه عرب

اُلْفتی داشته با این دل شب

شب ز اسرار علی آگاه است

دل شب محرم سرّ اللّه است...

ماهِ محرابِ عبودیّت حقّ

سر به محرابِ عبادت مُنْشَقْ

می زند پس لبِ او کاسه ی شیر

می کند چشم اشارت به اسیر

چه اسیری که همان قاتل اوست

تو خدایی مگر! ای دشمن دوست!

در جهانی همه شور و همه شرّ

ها علیٌّ بشرٌ کیف بَشَرْ(1)

ص:69

پیوسته به «پرهیز از خشونت و خودداری از به راه انداختن حمّام خون» به بهانه ی قتل امیرالمؤمنین سفارش می کرد. درباره ی ابن ملجم نیز ضمن پیشنهاد عفو او به امام حسن علیه السلام، تنها «قصاص منصفانه» و «مشروع» را مجاز می دانست: «یک ضربت در برابر یک ضربت و نه بیشتر!» همان چیزی که در فقه و شریعت اسلامی بر آن تأکید شده است.(1)

ص:70

امام در این وصیت، به صورت غیرصریح، تصمیم خود را بر عفو قاتل در صورت زنده ماندن، اعلام می کند و می گوید: در صورت زنده ماندن، خود اختیار خون خود را دارم! کنایه از این که افکار عمومی و خشمِ اطرافیان از خوارج و ابن ملجم، نمی تواند مرا به در پیش گرفتن موضعِ خشونت بار وا دارد واگر بخواهم، عفو می کنم و به دیگران کاری ندارم. نشانه ی این تصمیم امام، در پیشنهاد آن حضرت به خانواده ی خویش است که می فرماید: حتی اگر جان دادم، چندان غمگین نباشید؛ زیرا من با مرگ آشنایم و با آن، انس دارم. بنابراین، باز هم از سر رحمت و کرامت، قاتل را عفو کنید تا شایسته ی بخشایش خداوند باشید.

ص:71

شود. بنگرید! اگر من از این ضربت، جهان را بدرود گفتم، او را تنها یک ضربت بزنید تا ضربتی در برابر ضربتی باشد. زنهار که او را مُثْلِه نکنید ودست و پا و دیگر اندامِ او را نَبُرید که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم می فرمود: بپرهیزید از بریدن اندام مرده هرچند سگ دیوانه باشد.(1)

امام علی علیه السلام در این سخنان، به طور هم زمان، از تساهل مثبت و قانون گرایی سخن می گوید. تساهل به این دلیل که به خویشتن داری، آسان گیری و خودداری از اقدامات احساسی و کینه توزانه دستور می دهد و از به راه انداختن حمّام خون نهی می کند و قانون گرایی، از آن جهت که به آنان اجازه می دهد قاتل را به قصاص و با وارد آوردن یک ضربه به قتل برسانند و این، خشونت مشروع است.

بنابر این، تساهل از دیدگاه امام علی علیه السلام نمی تواند به «سهل انگاری و بی توجّهی در رعایت قانون الهی» و «بی قیدی و بی غیرتی» تفسیر شود و یا با اتکا به آن از هرگونه «ریختنِ خون انسان» حتی در قالب قصاص که یک قانونِ الهی است، به عنوان اقدامی بر ضدّ تساهل یاد شود!

ص:72

ص:73

ابن شهر آشوب داستان رسوایی عمرو عاص و گذشت علی علیه السلام را چنین نقل می کند:

روزی امیرمؤمنان به صورت ناشناس به میدان آمد. عمروعاص که از شایعاتِ مبنی بر ترسو بودنِ خودش نگران بود، شمشیر خود را برداشت و به مبارزه آمد، امّا گمان می کرد حریف او، یکی از فرماندهان لشکر علی است. علی علیه السلام او را دنبال کرد و رجز خواند و لابه لای اشعار حماسی خود را معرفی کرد. عمر و از روی ترس و وحشت پا به فرار گذاشت. امام او را تعقیب کرد و با نیزه ای چنان به او فشار داد که نقش بر زمین شد. در این حال عمرو که خود را به مرگ نزدیک می دید، دست به حیله زد و پاهایش را بلند کرد و عورتش را آشکار ساخت. علی علیه السلام که مظهر حیا و شرم بود، از کشتن وی صرف نظر کرد و به میان سربازانش بازگشت».(1)

عفو امام علیه السلام و گذشت او از قتل عمروعاص، بسیار آموزنده است. علی علیه السلام می داند که عمروعاص مغز متفکر سپاه معاویه محسوب می شود و اکنون شخصیت شماره ی دو سپاه شام به حساب می آید، با این حال، از او در می گذرد. آیا اگر علی علیه السلام عمرو را در این حادثه می کشت، داستان حکمیت و قرآن بر نیزه کردن پیش می آمد و سپاه علی علیه السلام دچار تفرقه می شد؟ آیا علی علیه السلام از راه غیب، آینده را نمی دانست؟

باید گفت علی علیه السلام همه ی این نکته ها را می دانست، ولی باز هم، عمرو را عفو کرد؛ زیرا می خواست بگوید من برای احیای ارزش های انسانی و اسلامی شمشیر می زنم، نه برای استمرار خلافتِ خودم! اگر علی علیه السلام، بقای حکومت خود را به هر قیمتی می خواست، در داستان شریعه ی فرات، آب را بر سپاه معاویه نمی گشود تا از تشنگی بمیرند تا راه بازگشت پیش گیرند! امّا به همان دلیلی که امام علی علیه السلام پس از بستنِ آب از سوی معاویه و فتح شریعه به دست سپاهیانش، اجازه داد سربازان معاویه سیراب

ص:74

شوند، در این جا نیز از قتل عمرو عاص چشم می پوشد و برای زنده نگه داشتن ارزش هایی مانند «حیا، کرامت» و «انصاف»، هزینه ی گزافِ زنده ماندن عمرو عاص را می پذیرد.(1) علی علیه السلام تا هنگامی حاضر به قتل حریف است که نبرد، منصفانه و جانانه باشد، امّا آن گاه که حریف با آشکار کردن شرم گاه خود، آبرو و حیثیّت خود را حصارِ جان خویش قرار می دهد و در واقع به سودای آبرو در مقابل جان دست می یازد، علی علیه السلام بر او آسان می گیرد و «تسامح اخلاقیِ» خود را شامل حال حریف می کند؛ زیرا حریف، با عرضه کردن آبروی خود، در حقیقت، پرچم امان برافراشته و جوان مردی چون علی علیه السلام را به عفوِ خویش دعوت کرده است.

امام علی علیه السلام در خطبه ی 84 نهج البلاغه که درباره ی عمروعاص و تبلیغات دروغین و مکر و فریب او بیان کرده است، به تبیین شخصیت عمروعاص می پردازد و بر لاف زنی او پیش از جنگ و عورت گشایی او در گرماگرمِ کارزار تصریح می کند و می فرماید:

عَجَبا لِابْنِ النّابِغَةِ، یَزْعُمُ لِأَهل الشّامِ أَنَّ فِیَّ دُعابَةً و أَنّی امْرُؤٌ تِلْعابَةٌ، اُعافِسُ و أُمارِس، لَقَدْ قال باطلاً وَ نَطَقَ آثِما... فَإِذا کانَ عند الحَرْبِ، فَأَیُّ زاجرٍ و آمرٍ هو، ما لَمْ تَأَخُذِ السّیوفُ مَآخِذَها، فاذا کان ذلک، کانَ أَکْبَرُ مَکیدَتِه ان یَمْنَحَ القِرْمَ سُبَّتَه. أَما واللّه إِنّی لََیمْنَعُنی مِنَ اللَّعِبِ ذکْرُ الموتِ. و اِنَّهُ لَیَمْنَعُهُ مِن قَولِ الحَقِّ نِسْیانُ الآخِرَةِ. إِنّهُ لَمْ یُبایِعْ مُعاوِیَةَ حَتّی شَرَطَ أَنْ یُؤْتِیَهُ أَتیَّةً و یَرْضَخَ لَهُ علی ترکِ الدّین رَضیخَةً.

شگفتا از پسر آن زنِ بدکاره (لیلی، مادرِ عمروعاص)! به شامیان گفته که من بسیار شوخم و مردی بیهوده گوی و عَبَث کارم. تردیدی نیست که او یاوه سرایی می کند و به گناه لب می گشاید...(2) چون سخن جنگ در میان باشد، دلیر است و در هیاهو و امر و

ص:75

نهی، بی مانند! و چون پیکار آغاز می شود و صدای شمشیرهایی که از نیام بر آمده است، طنین می افکند، بزرگ ترین نیرنگ او این است که (از بی شرمی خویش و شرم دلاورمردان سود جوید) کمر بگشاید و پایین تنه را عریان کند (و خود را برهاند).

به خدا سوگند! یاد مرگ، مرا از شوخ طبعی باز می دارد، در حالی که فراموشی آخرت به عمرو اجازه نمی دهد تا سخن حق بر زبان آرد. او با معاویه بیعت نکرد مگر بدان شرط که او را پاداشی رساند و در مقابلِ ترک دین خویش، بدو لُقمه ای خوراند!(1)

از کلماتِ خطبه بر می آید که امام علی علیه السلام این سخنان را پس از پایان جنگ صفین فرموده است؛ زیرا عمروعاص تنها در مقابل علی علیه السلام و در جنگ صفین، به چنان اقدام حقارت آمیزی دست زد و در جنگ های گذشته سابقه نداشته است.

ص:76

وی را بر زمین کوفت و او چاره ای نداشت جز آن که با عورت گشایی، علی را به حیا وا دارد و از دستِ او بگریزد. سخن ابن عبدالبِرّ چنین است:

«بُسْر، از سردارانِ ستم پیشه بود که با معاویه در صفین حاضر شده بود. روزی معاویه او را فرمان داد تا به جنگ علی علیه السلام برود و به او گفت: شنیده ام که در آرزوی رویارویی با علی هستی، به نبرد او برو که اگر خدا تو را بر او پیروز ساخت و او را بر زمین زدی، دنیا و آخرت را با هم به چنگ آورده ای! معاویه پیوسته بُسر را تشویق و تشجیع می کرد تا روزی علی را در گرماگرم جنگ در میدان دید، به او نزدیک شد و با وی درآویخت. علی علیه السلام او را بر زمین زد و برایش همان ماجرایی رخ داد که برای عمروعاص در داستان کشف عورت رخ داده بود.»(1)

آری، علی مردی است که شمشیر را از روی خداخواهی می زند نه خودخواهی و چنین است که هم اکنون نیز سیاست مدارانِ خودخواه و قدرت طلب، علی را در مصاف عمروعاص و بسربن ارطاة، به دلیل گذشت او محکوم می کنند، ولی خداخواهان او را می ستایند. علی علیه السلام برای همین گذشت ها و ارزش مداری ها، شگفت آفرین و جهانی گشته، وگرنه بسیارند کسانی که چنگیزگونه از روی شهوتِ قدرت، انسان ها و ملّت هایی را از دم تیغ گذرانده اند و برای همیشه، مطرودِ تاریخ شده اند.

اگر بر عملکرد علی علیه السلام در صفین، علم غیبِ او را که از راه اتصال به منبع نبوّت به دست آورده است، بیافزاییم، شگفتیِ ما دوچندان خواهد شد؛ زیرا در آن صورت، علی علیه السلام از قتل کسی در می گذرد که در اوج ضعف و زبونی است و می بیند که همین شخص، در آینده، خون های دوستانِ او را، سفّاکانه بر زمین خواهد ریخت. آری، علی علیه السلام از قتل قاتلِ آینده ی شیعیانِ خود در می گذرد، همان گونه که بر اساس روایات، از

ص:77

قتل قاتل خودش، ابن ملجم نیز چشم می پوشد و قصاصِ قبل از جنایت نمی کند. این در حالی است که سیاست مدارانِ قدرت طلبِ عالم، مخالفانِ احتمالی خویش را نیز پیشاپیش از سر راه بر می دارند و انسانیت را به پای تندیس قدرت خود، قربانی می کنند هم چون فرعون که با تکیه بر پیش گویی کاهنان، پسران بی گناه بنی اسراییل را می کشت.

عفو عمروعاص و بُسْر، از موارد درخشانِ «تسامح اخلاقی» در سیره ی امام علی علیه السلام است؛ زیرا شرط تسامح، قدرت داشتن و چیره بودنِ تسامح کننده بر تسامح شونده است و در صفین، به بهترین شکلی، قدرت علی علیه السلام بر حریفانش آشکار شد.

ص:78

و شیعَتُهُما فیما تَراضَیا بِهِ مِنَ الْحُکْمِ بِکِتابِ اللّهِ و سُنَّةِ نبیّه صلی الله علیه و آله .(1)

این بیانیه ای است که علی امیرمؤمنان و معاویه و پیروان آن دو، مفاد آن را پذیرفته اند مبنی بر این که داوری میان آنان بر اساس کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله انجام شود.

در این هنگام معاویه اسپندوار از جای جهید و گفت: «بد آدمی هستم که اقرار کنم که علی، امیر مؤمنان است، و با این حال با او نبرد کنم.» عمروعاص که در جلسه حضور داشت به کاتب گفت: «نام علی و نام پدر او را بنویس. او امیر شماست نه امیر ما!» احنف بن قیس تمیمی، سردار شجاع علی علیه السلام رو به آن حضرت کرد و گفت: «مبادا لقب امیرمؤمنان را از کنار نامِ خود پاک کنی، که می ترسم بار دیگر به تو باز نگردد! تن به این کار مده هرچند کار به کشتار بیانجامد.»

امام تا ساعتی از روز، از محو عنوان، خودداری کرد تا آن که اشعث بن قیس، مرد مرموزی که از نخستین روز در لباس دوستی بر ضد امام کار می کرد و با معاویه سر و سرّی داشت، اصرار ورزید که لقب برداشته شود.(2)

در این کشمکش، امام علی علیه السلام خاطره ی تلخ «صلح حدیبیّه» را به زبان آورد و فرمود:

من در سرزمین حدیبیّه، کاتب پیامبر صلی الله علیه و آله بودم. در یک طرف، پیامبر خدا و در طرفِ مشرکان، سهیل بن عمرو قرار داشت. من صلح نامه را به این صورت تنظیم کردم: این، قرارداد صلحی است که محمد رسول خدا و سهیل بن عمرو آن را

ص:79

می پذیرند. در این حال، نماینده ی مشرکان رو به پیامبر کرد و گفت: من هرگز نامه ای را که در آن خود را «پیامبر خدا» بدانی، امضا نمی کنم. اگر من می دانستم که تو پیامبر خدا هستی، با تو نمی جنگیدم. اگر چنین چیزی را بپذیرم و با وجودِ آن، تو را از طواف خانه ی خدا باز دارم، مردی ستم کار خواهم بود.

من، خشمگین شدم و گفتم: به خدا سوگند! محمد رسول خداست، هرچند تو نخواهی! امّا رسول خدا به سخن آمد و فرمود: آن چه سهیل می خواهد بنویس که تو نیز همین مشکل را در آینده خواهی داشت و سرانجام به آن رضایت می دهی، در حالی که مجبور و تحت فشار خواهی بود.»(1)

فشار خوارج و دوست نمایانی هم چون اشعث بن قیس از یک سو برای حذف عنوان «امیرالمؤمنین»، و رشادتِ گروهی دیگر از یاران امام که با شمشیرهای آخته به حضور حضرت آمده و دفاع خود را از امیرمؤمنان ابراز می کردند، ممکن بود به خون ریزی دوباره ای بیانجامد. از این رو، امام علی علیه السلام با تشخیص موقعیت، به حذف عنوان رضایت داد و قرارداد حکمیت نوشته شده است.

ص:80

المُهاجِرینَ وَ الاَنصارِ

حرکت کنید به سوی دشمنان خدا. حرکت کنید به سوی دشمنان سنت پیامبر و قرآن. حرکت کنید به سوی باقی ماندگان دشمنانِ اسلام در جنگ احزاب و کشندگانِ مهاجران و انصار!(1)

حُجْر بن عَدِیّ و عَمْروبنِ حَمِقِ خُزاعی، دو تن از یاران مقاوم و با اخلاص علی، در کوچه های کوفه به راه افتادند تا با سخنرانی و تبلیغات خود، مردم را برای پیوستن به سپاه علی علیه السلام آماده کنند.(2)

آنان در لابه لای کلمات خود، از مردم شام به دلیل ترک حق و یاری باطل برائت جسته و اظهار بیزاری می کردند و به آنان دشنام می دادند. علی علیه السلام چون از عمل آنان خبردار شد، کس به دنبال آنان فرستاد که از دشنام و بدگویی دست بردارید. آنان نزد علی آمدند و با تعجب پرسیدند: «مگر ما بر حق نیستیم؟» علی علیه السلام فرمود: «آری، چنین است» گفتند: «مگر اهل شام بر باطل نیستند» حضرت فرمود: «چنین است.» گفتند: «چرا ما را از دشنامِ آنان باز می داری؟»(3)

علی علیه السلام فرمود:

اِنّی أَکْرَهُ لَکُمْ أَنْ تُکونُوا سَبّابینَ، و لکِنَّکُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمالَهُمْ و ذَکَرْتُمْ حالَهُمْ کانَ اَصْوَبَ فی الْقَوْلِ، و أَبْلَغَ فی العُذْر، و قُلْتُمْ مکانَ سبِّکُمْ ایّاهُمْ: اللّهُمَّ احْقِنْ دِماءَنا و دِماءَهُمْ،

ص:81

و أَصْلِحْ ذاتَ بَیْنِنا و بَیْنِهم و اهْدِهِمْ من ضَلالتهم حتّی یَعْرِفَ الحقَّ مَنْ جَهِلَه، و یَرْعَوِیَ عَنِ الغَیِّ وَ العُدْوانِ مَنْ لَهِجَ به.(1)

من خوش ندارم شما دشنام گو باشید. به جای دشنام، ا گر به توصیف اعمال و بیانِ حال دشمن بپردازید، سخن تان به صواب نزدیک تر و عذرتان پذیرفته تر است. به جای آن که دشنام شان دهید، بگویید: بار خدایا! خون ما و آنان را از ریختن نگه دار و میان ما و ایشان، سازش برقرار بدار و آنان را از گمراهی به راه راست برسان، تا آن که حق را نمی داند، بشناسد و آن که شیفته ی دشمنی است، باز ایستد.(2) (3)

ص:82

فرمود:

بَرَزَ الإیمَانُ کُلُّهُ اِلَی الشِّرْک کُلِّه

همه ی ایمان با همه ی شرک روبه رو شد.(1)

علی علیه السلام ابتدا عمرو را به اسلام دعوت کرد و چون او خودداری کرد، پس از نبردی دیدنی، سر او را از بدن جدا کرد و در حالی که قطرات خون از آن می چکید، به سوی سپاه اسلام آورد. در این حال فریاد تکبیر از جانب مسلمانان به پا خاست.(2)

هرچند منابع تاریخی، در بیشتر موارد، داستان مبارزه علی علیه السلام و عمرو را این گونه، گزارش کرده و یادی از جسارت عمرو نسبت به علی علیه السلام نکرده اند، ولی با این وجود، غزالی در کیمیای سعادت(3)، و ابن طباطبا در تاریخ «الفخری»،(4) آن را به صورت زیر و با عبارات گوناگون نقل کرده اند.(5)

ص:83

ص:84

او خدو انداخت بر روی علی

افتخار هر نبیّ و هر ولیّ

آن خدو زد بر رخی که روی ماه

سجده آرد پیش او در سجده گاه

در زمان، انداخت شمشیر آن علی

کرد او اندر غزایش کاهلی

گشت حیران آن مبارز زین عمل

وز نمودن عفو و رحمت بی محلّ

گفت: بر من تیغ تیز افراشتی

از چه افکندی مرا بگذاشتی

آن چه دیدی بهتر از پیکار من

تا شدستی سست در اِشکارِ من

آن چه دیدی که چنین خشمت نشست

تا چنان برقی نمود و باز جست

در شجاعت شیر ربّا نیستی

در مروّت خود که داند کیستی؟...(1)

ص:85

مولوی که از مدح علی بن ابیطالب علیه السلام به وجد آمده و احساس خستگی نمی کند، ادامه می دهد:

ای علی که جمله عقل و دیده ای

شمّه ای واگو از آن چه دیده ای

تیغِ حلمت جان ما را چاک کرد

آب علمت، خاک ما را پاک کرد

بازگو دانم که این اسرارِ هوست

زان که بی شمشیر کشتن کارِ اوست...

باز گو ای باز عرش خوش شکار!

تا چه دیدی این زمان از کردگار

چشم تو ادراک غیب آموخته

چشم های حاضران بر دوخته...

سرانجام علی علیه السلام در پاسخ اصرارهای مولوی پاسخ می دهد که چرا شمشیر را انداخته و بی درنگ پس از آب دهان انداختن عمرو، او را نکشته است:

گفت: من تیغ از پی حق می زنم

بنده ی حقّم، نه مأمور تنم

شیر حقّم، نیستم شیر هوا

فعل من بر دین من باشد گوا...

کَهْ نیم، کوهم ز حلم و صبر و داد

کوه را کِی در رباید تند باد

ص:86

آن که از بادی رود از جا، خسی است

زان که باد ناموافق، خود بسی است

و در پایان رازِ این همه حلم عفو را، عشق به خدا معرفی می کند و می فرماید:

جز به بادِ او نجنبد میل من

نیست جز عشق احد، سر خیلِ من

خشم بر شاهان، شه و ما را، غلام

خشم را هم بسته ام زیر لِگام

تیغ حِلْمم، گردن خشمم زده است

خشم حق بر من چو رحمت آمده است...

چون درآمد در میان غیر خدا

تیغ را اندر میان کردن سزا

ص:87

ص:88

ص:89

بنابراین، با قوت و قاطعیت می توان امام علی علیه السلام را اهل تساهل سیاسی دانست. البته این تساهل از ظرفیّت بالای امام علی علیه السلام ریشه می گرفت، نه این که حقیقت نزد او مبهم باشد. به همین دلیل، تساهل سیاسی در سیره ی امام علی علیه السلام را با تساهلِ سیاسیِ غرب که بر ناتوانی انسان از دست یابی به حقیقت و برداشتن مرز میان حق و باطل و نسبی گرایی و پلورالیسم مبتنی است، متفاوت می دانیم. هرچند امام علی علیه السلام خود را به دلیل فضایل و کمالاتی که در خود می دید و پاره ای از آن ها، هم چون علم غیب و عصمت و نصب از سوی پیامبر، امری الهی و قُدسی و دور از دستِ بشر بود، بر حق می دانست و مخالفانِ خود را چه در دوره ی 25 ساله ی سکوت و چه در مقطع 5 ساله ی زمام داری، بر باطل می شمرد؛ ولی برای مصلحت امّت اسلامی، حفظ وحدت جامعه و حرمت نهادن به آزادی انسان در پیمودن راه حق یا باطل، با آنان مدارا می کرد و تساهل می ورزید.

اکنون با مراجعه به گفتار و کردار آن حضرت، به بررسی تساهل سیاسی در بینش و روش امام علی علیه السلام در دو گفتار جداگانه می پردازیم:

ص:90

... و إِنَّ مِنْ أَسْخَفِ عادات الوُلاةِ عِنْدَ صالِحِ النّاس أَنْ یَظُنَّ بِهِمْ حُبُّ الفَخْرِ، و یوضَعُ أمْرُهم علی الکِبْرِ، و قد کَرِهْتُ أَنْ یکونَ جالَ فی ظَنِّکُمْ أَنّی أُحِبُّ الإطْراءَ، و اسِْتماعَ الثَّناءِ، و لَسْتُ بِحَمْد اللّه کذلک، و لو کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ یُقالَ ذلکَ لَتَرَکْتُه اِنْحِطاطا لِلّهِ سُبْحانَه عَنْ تناوُلِ ما هُوَ أَحَقُّ به مِنَ العَظَمةِ و الکبریاءِ، و رُبَّما اسْتَحْلیَ النّاسُ الثَّناءَ بَعْدَ البَلاءِ، فلا تَثْنُوا عَلَیَّ بِجَمیلِ ثَناءٍ لِإخراجی نَفْسی إلَی اللّهِ و إِلَیْکُمْ من التَّقیَّةِ فی حقوقٍ لَمْ أَفْرُغْ من أدائِها، و فَرائِضَ لابُدَّ مِنْ اِمْضائِها...

از سخیف ترین و پست ترین حالت های والیان نزد مردم صالح، این است که مردم پندارند که آنان دوستدار فخر و مباهات اند و بنای کار خود، بر کبر و غرور می نهند. من ناخوش دارم که در پندار شما چنین آید که من خواهان ثنا و ستایشم و سپاس خدا را، که چنین نیستم. اگر هم دوست می داشتم که ثنایم کنند، آن را به سبب فروتنی در برابر پروردگارم ترک می کردم؛ زیرا تنها اوست که سزاوار عظمت و بزرگی است.

چه بسا مردم پس از انجام کار مهمّی، دوست داشته باشند ستایش شوند، ولی مرا به نیکی مَستایید؛ زیرا هنوز حقوقی ا ست که ادایشان نکرده ام و وظایفی بر عهده ی من است که باید به انجام رسانم.(1)

ص:91

تخالِطُونی بالمُصانَعَةِ، و لا تَظُنُّوا بی اِسْتِثْقالاً فی حَقٍّ قیلَ لی، و لا التماسَ إعْظامٍ لِنَفْسی، فَإِنَّهَ مَنِ استثقَلَ الحَقَّ أَنْ یُقال لَهُ، اَوِ العَدْلُ أَنْ یُعْرَضَ عَلَیْهِ کانَ العَمَلُ بهما أَثْقَلَ علیه...

آن سان که با جباران سخن می گویند، با من سخن مگویید، و از من، آن چه را از مردمِ خشمگین به هنگام خشم پنهان می دارند، پنهان مدارید. به چاپلوسی و تَمَلُّق با من آمیزش نکنید و مپندارید که گفتن حق بر من گران می آید و یا از کسی می خواهم مرا تجلیل و تعظیم کند؛ زیرا هرکه شنیدن سخن حق بر او گران و سنگین است یا نتواند اندرز کسی را در باب عدالت بشنود، عمل کردن به حق و عدالت بر او دشوارتر خواهد بود.(1)

امیر مؤمنان علی علیه السلام در این سخنان، از مردم می خواهد که با او چاپلوسانه و سازش کارانه رفتار نکنند و سخن حق را بی پروا بگویند و آن چه را درست و عدل می دانند، اظهار کنند تا هیچ حجابی میان مردم و امام نباشد.

به یقین صدور چنین دستوری، پی آمدهای به ظاهر تلخی برای آن حضرت خواهد داشت؛ زیرا با اعطای آزادی به مردم در انتقاد و بیان دیدگاه ها، همیشه چنان نیست که صاحبانِ نظرهای درست به سخن درآیند. ممکن است کسانی که می پندارند عملکردِ امام نادرست است، لب به اعتراض بگشایند و سخن خود را که مطابق با واقع نیست، امّا آن را منطبق با حقیقت می دانند، با آمیزه ای از خشم و خشونت بیان کنند. آن گاه حاکم اسلامی باید تحمّل شنیدن چنین انتقادهای نابجایی را داشته باشد. افزون بر آن که باید خود را برای تغییر شیوه ی خویش، پس از شنیدن انتقاداتِ بجا، آماده سازد.

ص:92

امام علی علیه السلام برای آن که مردم را در بیان انتقادهای خویش تشویق کند، توضیح می دهد که حاکم، اصولاً انسان است و انسان، به دلیل جنبه ی انسان بودن خود، جایزالخطاست. علی علیه السلام حتّی خودش را که از قوّه ی عصمت برخوردار است و به اعتقاد شیعه، با عنایت الهی از خطا در رفتار و گفتار و اندیشه مصون می ماند. ا ز این قاعده برکنار نمی داند. وی یادآور می شود که اگر خداوند، او را از خطا نگه ندارد، به دلیل جنبه ی انسانی، پایش خواهد لغزید. امام در حالی چنین سخن می گوید که ممکن است گروهی از شیعیان، هرگونه انتقادی را به امام، مخالفت با حکم ولیّ معصوم و درواقع، مخالفت با حکم خدا بدانند و قایل به وجوبِ تعبّد مطلق در برابر سخنان و فرامین امام علیه السلام در مسایل حکومتی و اجرایی باشند.

شیوه ی زمام داری علی علیه السلام نشان می دهد که آن حضرت هیچ گاه با تکیه بر اتّصال خود به غیب و جهان ماوراء طبیعت یا برخورداری از عصمت، مردم را از خرده گیری بر کار خویش، منع نکرد وی با کمالِ بزرگی، انتقاد آنان را می شنید و پاسخ می داد. در مواردی نیز که یارانش، قصد تعرّض و مزاحمت برای شخص منتقد داشتند، آنان را از این کار نهی می فرمود. مواردی از این قبیل را در گفتار بعدی خواهیم آورد.

امام علی علیه السلام در پایان خطبه ی 206، با درخواست مشورت از مردم، خود را انتقادپذیر معرفی می کند و می فرماید:

فَلا تَکُفُّوا عَنْ مَقالةٍ بِحقٍّ أَوْ مَشْوِرَةٍ بِعَدْلٍ، فَإِنّی لَسْتُ فی نَفْسی بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِی ءَ، و لا آمَنُ ذلک مِنْ فِعْلی، إِلّا أَنْ یَکْفِیَ اللّهُ مِنْ نَفْسی ما هُوَ أَمْلَکُ به مِنّی، فَإنَّما أَنَا و أَنْتُمْ عبیدٌ مملوکونَ لِرَبٍّ لا رَبَّ غَیْرُهُ، یَمْلِکُ منّا مالا تَمْلِکُ من أَنْفُسِنا و أَخْرَجَنا مِمّا کُنّا فیه إلی ما صَلَحْنا علیه.

از گفتن حقّ یا ابراز نظر عادلانه در برابر من خودداری نکنید؛ زیرا من خود را (به عنوان یک انسان) برتر از آن نمی دانم که اشتباه نکنم، و در کردار خویش از خطا ایمِن نیستم، مگر آن که خدا مرا در کار نفس کفایت کند؛ زیرا از من بر آن تواناتر است. ما و شما بندگانی هستیم در قبضه ی قدرت خدایی که پروردگاری جز او نیست. او صاحب

ص:93

اختیار ماست در آن چه خود بدان اختیار نداریم. اوست که ما را از آن چه در آن غوطه وریم، بیرون می کشد و به راهی که صلاح ما در آن است، می برد...(1)

این سخن امیر مؤمنان علی علیه السلام را از یک دیدگاه می توان به سخن حضرت یوسف علیه السلام تشبیه کرد که بنا بر نقل قرآن کریم، اعتقادش چنین بود:

و ما اُبَرِّءُ نفسی، إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارةٌ بالسُّوءِ اِلّا ما رَحِمَ ربّی.(2)

من هرگز خودم را تبرئه نمی کنم؛ زیرا نفس (سرکش) به بدی ها بسیار امر می کند مگر آن چه را پروردگارم رحم کند.

هنگامی که این آیه را با دلایل قطعی خودمان بر عصمت انبیا جمع کنیم، حاصل آن چنین می شود که حضرت یوسف علیه السلام نمی خواهد بگوید من گناه می کنم، بلکه خواسته بگوید اگر رحمتِ مخصوص پروردگار به من نباشد، بدون چنین پشتوانه ای جایزالخطا هستم. علی علیه السلام نیز نمی خواهد بگوید من در کارم، خطا می کنم، بلکه می خواهد بگوید اگر خدا مرا کفایت نکند و لطف مخصوصِ او شامل حالم نَشود، خطا در کردار و گفتارم راه خواهد یافت، ولی چون تأیید الهی همراه من است، از خطا به دور هستم.

با این حال، علی علیه السلام از مردم می خواهد او را به عنوان یک انسان عادی و غیر معصوم در نظر بگیرند و انتقادهای به حق خود را در حضورش مطرح کنند. دلیل این کار آن است که طرح نقص ها و بیان اعتراض ها، مایه ی آسایش روحی مردم و احساس پیوستگی بیشتر با حاکمان را فراهم خواهد کرد وگرنه با فرض عصمت امام، اعتراض ها و پیشنهادهای مردم نمی تواند واقعیت را برای او روشن تر کند.

ص:94

ص:95

که سبب غیرواقعی جلوه گر شدن حقایق در نظر او می شود،(1) همگی بیان گر آن است که حاکم باید در برابر مخالفان، تساهل و تحمّل داشته باشد.

ایشان می فرماید:

مبادا که خویشتن را زیاده از حدّ از چشم رعیّت پنهان کنی. چون، روی نشان ندادن به رعایا و ملّت، نوعی از سخت گیری و مایه ی کم دانشی نسبت به چگونگی امور کشوری است. این در پرده بودن زمام داران، آنان را از احوال کشور ناآگاه نگه می دارد. در نتیجه، نزد آنان، کارهای بزرگ، کوچک؛ امور کوچک، بزرگ؛ کار نیک، زشت و کار بد، نیکو جلوه می کند و حق با باطل در هم می آمیزد.(2)

ص:96

مِنَ العِزَّةِ(1)

سپس از میان مردم، افرادی را نزدِ خود مقدّم دار که در گفتن حقّ از همه صریح تر باشند و در کاری که خدا برای دوستانش نمی پسندد، تو را کمتر یاری و همراهی کنند. خواه بر خود آنان موافق میل تو باشد و خواه نباشد. به اهل ورع و صدق و راستی بپیوند، و آنان را به گونه ای تربیت کن که ستایش بی حدّ از تو نکنند و تو را نسبت به اعمال نادرستی که انجام نداده ای تمجید نکنند؛ زیرا ستایشِ بیش از حدّ، عُجْب و خودپسندی به بار می آورد و انسان را به کبر و غرور نزدیک می سازد.(2)

عمل به این دستور، سینه ای گشاده می خواهد تا از شنیدن سخن حق، که چه بسا در آغاز، آن را باطل می داند و گوینده ی آن را به تهمت و افترا متهم می سازد، روی تُرش نکند. حاکم می تواند در اجرای این دستور موفق باشد که پیوسته احتمال خطا را در اعمال خود، از نظر دور ندارَد و برای مردم و گروه های جامعه، حق مخالفت قایل باشد. چنین فردی خود را تنها وکیلی از جانب مردم برای اداره ی امور می داند که حکومت، ملکِ طلق او نیست. مجموع این سخنان که بیان گر نگرش امام علی علیه السلام درباره ی رابطه ی حاکم و مردم است، «تساهل سیاسی» را در بینش ایشان ثابت می کند.

ص:97

الف _ تساهل حاکم نسبت به شهروندان و به کار نگرفتن قدرت سرکوب گر علیه آنان

ب _ تساهل شهروندان مخالف با حاکم رسمی جامعه، هرچند او را نامشروع و عملکرد او را نادرست بپندارند.

علی علیه السلام در هر دو فرضِ قضیه، اهل تساهل است. او در 25 سال سکوت پر معنای خویش، به عنوان یک شهروندِ مخالف، از خیرخواهی و مساعدتِ با خلفای سه گانه خودداری نکرد و برای گرفتن آن چه حق خود می دانست، مصالح بزرگ تر جامعه را که حفظ ا منیت و وحدت بود، زیر پا ننهاد. در 5 سال حکومت پرماجرای خویش نیز در نقش حاکم الهی و منتخبِ مردم، با شخصیت های سیاسی مخالف و گروه های منتقد، مدارا کرد و آنان را به صِرْف مخالفت، از حق حیات و سهم بیت المال محروم نکرد. در این جا مواردی را بر می شماریم.

ص:98

نمی دی_د،(1) به همکاری با خُلَفا پرداخت تا مصحلت بزرگ تری را که همانا حفظ کیان اسلام بود، پاس بدارد. او در خطبه ی شقشقیّه به صراحت به این نکته اشاره می کند و می فرماید:

أَما و اللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها فلانٌ و إنَّه لِیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلّی منها مَحَلَّ القُطبِ مِن الرَّحا. یَنْحَدِرُ عنّی السَّیْلُ، و لا یَرْقی إِلیَّ الطّیْرُ... فَرَأیْتُ أَنَّ الصَّبْرَ علی هاتا أَحْجی، فَصَبَرْتُ و فی الْعَیْنِ قَذیً، و فی الحَلْقِ شجیً، أَری تُراثی نَهْبا... لِکنّی أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا، و طِرْتُ إذْ طاروا...(2)

به خدا سوگند! فلانی (ابوبکر) پیراهن خلافت را در حالی بر تن کرد که خوب می دانست جایگاه من نسبت به خلافت چون میله ی میانی نسبت به سنگ آسیاست. (او می دانست) که چشمه های (علم و فضیلت) از (دامن کوهسارِ) وجودم جاری است و مرغانِ (بلندپرواز) بر (ستیغِ بلندای دانشِ) من، دست نتوانند یافت!... (عاقبت) دیدم بردباری و صبر به عقل و خرد نزدیک تر است. پس صبر کردم؛ خار در چشم و استخوان در گلو! و با چشم خود می دیدم که میراثم را به غارت می برند... ولی باز هم کوتاه آمدم و با آنان هماهنگی ورزیدم...(3)

ص:99

علی علیه السلام بار دیگر محرومیت خویش را از حق مُسَلّم خود نسبت به خلافت، در خطبه ی 6 نهج البلاغه یادآور می شود و می فرماید:

... فَوَاللّهِ ما زِلْتُ مَدْفُوعا عن حقّی، مُسْتَأْثَرا عَلَیَّ، مُنْذُ قَبَضَ اللّهُ نَبیَّهُ صَلّی اللّهُ علیه و سَلَّم حتّی یَوْمِ الناسِ هذا.

... به خدا سوگند! از هنگام مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله تا هم اکنون (که خلافت را پذیرفته ام)، از حق خویش محروم بوده ام و دیگران را به ناحق بر من مقدم داشته اند.(1)

با این وجود، به دلیل این که خطر ارتدادِ قبایل عرب در داخل شبه جزیره و حمله ی آنان به مدینه جدّی بود و احتمال هجوم دولت های بزرگ روم و ایران نیز وجود داشت، امام علی علیه السلام حتّی از کوچک ترین اقدام عملی برای شکستن قدرت خلیفه سر باز زد و به جای آن، به تقویت بنیه ی علمی و حلّ مشکلات اجتماعی و سیاسی آنان اقدام کرد. آن حضرت در نامه ی 62 نهج البلاغه به خطرهایی که نهال نوپای اسلام را تهدید می کرد، اشاره می فرماید:

فَلَمّا مَضی علیه السلام تَنازَعَ المُسْلِمونَ الأمْرَ مِنْ بَعْده. فَوَاللّهِ ما کانَ یُلْقی فی رَوْعی، و لا یَخْطُرُ بِبالی، أَنَّ العَرَبَ تُزْعِجُ هذا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ _ صلّی اللّه علیه و آله و سَلَّم _ عن اهل بیته، و لا أَنَّهُمْ مُنَحُّوهُ عَنّی مِنْ بَعْدِه! فما راعَنی إِلّا انْثِیالُ النّاسِ عَلی فُلانٍ یُبایِعُونَه، فَأَمْسَکْتُ یدی حتّی رَأیْتُ راجِعَةَ النّاسِ قد رَجَعَتْ عن الإسلام، یَدْعُونَ إِلی مَحْقِ دین محمّدٍ _ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم _ فَخَشیتُ إنْ لَمْ أَنْصُرِ الإِسْلامَ وَ أَهْلَه أنْ أَری فیه ثَلْما أَوْ هَدْما، تکونُ المصیبةُ به عَلَیَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلایَتِکُمْ الّتی إنّما هی متاعُ أَیّامٍ قَلائِلَ... فَنَهَضْتُ فی تِلْکَ الأَحْداثِ حتّی زاحَ الباطِلُ و زَهَقَ، و اطْمَأَنَّ الدّینُ وَ تَنَهْنَهَ.

ص:100

چون رسول خدا صلی الله علیه و آله از جهان رخت بر بست، مسلمانان درباره ی امارت وخلافت پس از او به منازعه برخاستند. به خدا سوگند! هرگز فکر نمی کردم و به خاطرم خطور نمی کرد که عرب پس از پیامبر، امر امامت و رهبری را از اهل بیت او بگردانند و آن را از من دور سازند! تنها چیزی که مرا ناراحت کرد، اجتماع مردم اطراف فلان شخص (ابوبکر) بود تا با او بیعت کنند! پس (از بیعت با آن شخص) خودداری کردم، تا این که با چشم خود دیدم گروهی از اسلام باز گشته و می خواهند دین محمّد صلی الله علیه و آله را نابود سازند. ترسیدم اگر اسلام و اهلش را یاری نکنم، باید شاهد نابودی و شکاف در اسلام باشم که مصیبت آن برای من از رها ساختن خلافت و حکومت بر شما بزرگ تر بود؛ زیرا این، بهره ی دوران کوتاه زندگی دنیاست که زایل و تمام می شود... پس برای دفعِ این حوادث به پا خاستم تا باطل از میان رفت و نابود شد (فتنه ی مرتدان) و دین، پابرجا و محکم گردید.(1)

این رفتار با توجه به این نامه، امام علی علیه السلام که پس از رحلت پیامبر، برای مدّت کوتاهی با ابوبکر بیعت نکرد، آن گاه پس از شهادت حضرت فاطمه علیه السلام، در نماز ابوبکر در مسجد حاضر شد و با او بیعت کرد، قابل توجیه است. این عبارت امام که فرمود: «فَأَمْسَکْتُ یدی؛ دست خود را پس کشیدم»، می تواند اشاره به همین دوران کوتاه باشد.

وی توان علمی و تجربه ی سیاسی خود را در اختیار ابوبکر قرار داد تا به دفع مرتدّان بپردازد، همان گونه که به دیگر خلفا نیز مدد رسانید. در زیر، مواردی از همکاری علی علیه السلام با خلفا را بیان می کنیم:

ص:101

از علی علیه السلام نظر می خواستند و آن حضرت از حلّ مشکل آنان دریغ نمی کرد.(1)

ص:102

اسلام، توزیع ثروت های به دست آمده، تعیین تکلیف اسیران و مهاجرت رزمندگان مواجه بود. نقش علی علیه السلام نیز در حلّ این مشکلات به عنوان طرفِ مشورت خلیفه، آشکارتر است که به چند مورد اشاره می کنیم:

ص:103

رابطه نداشته است. خلیفه نظر داد که زن باید سنگسار شود، ولی امام علی علیه السلام از اجرای حدّ جلوگیری کرد و گفت که از نظر قرآن، زن می تواند فرزند خود را در حدّاقل مدت حمل یعنی 6 ماه به دنیا آورد. استدلال امام، شامل ترکیب دو آیه می شد که در اوّلی، مجموع مدت حمل و شیرخوارگی 30 ماه تعیین شده و در دومی، مدت شیرخوارگی را دو سال یعنی 24 ماه ذکر کرده است. حاصل آن که حداقل مدت بارداری، می تواند 6 ماه باشد.

نخستین آیه، آیه ی 15 سوره ی احقاف است که می فرماید: «و حَمْلُه و فِصالُه ثلثون شهرا؛ بارداری و شیرخواری بچه، 30 ماه است» و دومی، آیه ی 14 سوره لقمان است که می فرماید: «و فصالُه فی عامین؛ جدایی بچه از شیرخوارگی در مدت دو سال میسّر است». سرانجام از زن رفع اتّهام شد و عمر که به اشتباه خود پی برده بود اقرار کرد: «لولا علیٌّ لَهَلَکَ عُمَر؛ اگر علی نبود، عمر هلاک می شد (و در بیان حکم خدا به بی راهه می رفت)»(1)

ب _ زن تشنه در بیابان

زنی در بیابان دچار بی آبی شد و عطش سخت بر او غلبه کرد. ناگزیر از چوپانی آب طلبید. چوپان شرط کرد که زن، خود را در اختیار او بگذارد تا به آب برسد. خلیفه ی دوم درباره ی حکم زن با امام علی علیه السلام مشورت کرد. حضرت فرمود که زن در ارتکاب این عمل مضطر بوده و بر مضطّر حکمی نیست.(2)

در مجموع امام علی علیه السلام آن قدر در مسایل قضایی، نظرهای استوار و شگفت آور داد

ص:104

و خلیفه را در صدور حکم یاری کرد که عمر همیشه اظهار می داشت: «أللّهُمَّ لا تُبقِنی لِمُعْضَلَةٍ لَیسَ لَها ابنُ ابی طالبٍ؛ خدایا برای من مشکلی پیش نیاور که فرزند ابوطالب برای حل آن حاضر نباشد.»(1)

عمر به دلیل اشتباه هایی که در صدور حکم شرعی داشت، خود نیز شرمنده می شد و از آن پوزش می طلبید. علی علیه السلام آن گاه که از محرومیّت خود از خلافت شکایت می کند، به این ویژگی خلیفه اشاره دارد:

فَصَیَّرها فی حَوْزَةٍ خَشْناءَ یَغْلُظُ کَلْمُها، و یَخْشُنُ مَسُّها، و یَکْثُرُ العثارُ فیها، و الاعتذارُ مِنْها.

ابوبکر، خلافت را در اختیار کسی قرار داد که خشن، سخت گیر و پراشتباه بود و بسیار پوزش می طلبید.

ص:105

علی راضی هستم. او سوگند یاد کند و ارث ببرد.»(1)

ص:106

زدی و به خیر بشارت دادی!»(1)

ص:107

خروج خلیفه از مدینه ممکن است اعراب اطراف را نسبت به برپایی فتنه ای دیگر نظیر فتنه ی مرتدان در دوران ابوبکر، تشویق کند. آن حضرت فرمود:

... وَ مَکانُ القیّم بالأمر مکانُ النِّظامِ مِنَ الْخَرزِ یَجْمَعهُ و یَضُمُّه: فَإن انقطع النِّظام تَفَرَّقَ الْخَرَزُ و ذَهَبَ، ثُمَّ لَمْ یَجْتَمِعْ بِحَذافیرِه أَبَدَا. و العَرَبُ الْیَوْمَ، و ان کانوا قلیلاً، فهم کَثیرُونَ بالإسْلامِ، عزیزون بالاجتماع! فَکُنْ قُطْبا، و استدر الرّحا بالعرب، و أَصْلِهِمْ دُونَکَ نارَ الحَرْبِ، فَإِنَّکَ إِنْ شَخَصْتَ من هذه الارضِ انْتَقَضَتْ عَلَیْکَ الْعَرَبُ مِنْ أَطْرافِها و أَقْطارِها، حتّی یکون ما تَدَعُ وراءَک من العَوْراتِ اهمَّ الیکَ ممّا بین یَدَیْک.

إنَّ الأَعاجِمَ إِنْ یَنْظُرُوا اِلَیْکَ غَدَا یَقُولوا: هذا أَصْلُ العَرَبِ، فإذا اقْتَطَعْتُموُهُ اسْتَرَحْتُمْ، فیکونُ ذلک أَشَدَّ لِکَلَبِهِمْ عَلَیْکَ، و طَمَعِهِمْ فیکَ...

موقعیت زمام دار، هم چون ریسمانی است که مهره ها را در نظام می کشد و آنان را جمع می کند و ارتباط می بخشد. عَرَبْ، امروز، گرچه از نظر تعداد اندک است، امّا به دلیل پیوستگی به اسلام، فراوان به سبب اتحاد و هم آهنگی، عزیز و قدرت مند است. بنابراین، تو هم چون محور آسیا باش (و بر جای بمان)! و آسیاب جنگ را با نیروی عرب به چرخش درآور و آتش نبرد را با ایشان، نه با حضور خود، برافروز؛ زیرا اگر از این سرزمین بیرون روی، عرب ها از اطراف پیمان بشکنند و کار به جایی برسد که نگه داری آن چه پشت سر نهاده ای، از آن چه رویاروی آن هستی، دشوارتر گردد.

ایرانیان، فردا تو را می بینند و می گویند این است ریشه ی عرب. اگر آن را قطع کنید، از جنگ آسوده می شوید و این، موجب آن است که طمع شان در نابود کردن تو افزون گردد.(1)

ص:108

عمر پیشنهاد امام را بر دیدگاه طلحه و عثمان ترجیح داد و «نعمان بن مُقَرَّن» را رییس لشکر ساخت و «حُذَیْفَةِ بنِ یَمان» را به عنوان فرمانده ی دوّم به کمک او فرستاد. سرانجام، نعمان کشته شد، امّا حذیفه با هدایت سپاه، توانست نهاوند را فتح کند و با کشتن فیروزان، غنایم فراوانی به چنگ آورد. بنابر گزارش طبری، این نبرد، در سال هفتم خلافتِ عمر (20 هجری) اتفاق افتاده است.(1)

ص:109

ص:110

آزاد گشت.(1) البته کشف نامه ای از خلیفه که به فرمانداران خود دستور اعدامِ سران انقلاب را داده بود، سبب قیام دوباره ی انقلابیون و محاصره ی خانه عثمان شد که سرانجام به قتل او انجامید.(2)

در محاصره ی دوم، مردم از عثمان می خواستند مروان بن حکم، داماد و مشاور عالی خود را به عنوان عامل فساد به آنان تسلیم کند.

شورشیان از ورود آب به خانه ی عثمان جلوگیری کردند و او را در تشنگی قرار دادند تا جایی که از بالای بام، از مردم طلب آب می کرد.

ص:111

بنی هاشم مجروح شدند. هنگامی نیز که دانست مردم کمر به قتل او بسته اند، فرزندانش حسن و حسین علیه السلام را با چند غلام به در خانه ی او فرستاد تا یاری اش کنند ودر این راه، حسن علیه السلام مجروح شد و قنبر زخم برداشت.»(1)

دیدگاه علی علیه السلام درباره ی قتل عثمان که او را به استبداد متّهم می سازد و از طرفی مردم را به خاطر بی تابی در مجازات او مورد شماتت قرار می دهد، در خطبه ی 30 نهج البلاغه مسطور است. ایشان می فرماید:

اِسْتَأثَرَ فَأَساءَ الْأَثْرَةَ، وَ جَزَعْتُمْ فَأَسَأْتُمْ الجَزَعَ، و لِلّهِ حُکْمٌ واقِعٌ فی المُسْتَأْثِرِ و الجازِع

عثمان به شیوه ای نادرست، استبداد ورزید و شما نیز به گونه ای ناپسند، بی تابی کردید و حکم خدا درباره ی مستبدان و افراط گران، جاری خواهد شد (و هر کس به سزای اعمال خود خواهد رسید).

تفسیری از رفتار امام علی علیه السلام با خلفا

آری، رفتار امام علی علیه السلام با خلفا، رفتاری از سرِ کینه توزی و قدرت طلبی نبود. او نمی خواست به هر قیمتی، رقیب را از صحنه براند و خود به قدرت دست یابد. اندوه و شکوه ی او از انزوا و عزلت، برای آن نبود که شهوتِ قدرت در او ارضا نشده است، بلکه از بیم زیانی بود که جامعه ی اسلامی را تهدید می کرد. بنابراین، راضی نمی شد با زیانی بزرگ تر مانند مرسوم شدن سنّت خلیفه کشی، به حقّ خویش برسد. تلاش او در راه نجات عثمان، این چنین تفسیر می شود و به خوبی، مصداقی از «تساهل سیاسی در سیره ی امام علی علیه السلام » قرار می گیرد.

ص:112

ص:113

«سیاست امام علی علیه السلام درباره خوارج این بود که تا خونی نریزند و دست به غارت اموال نزنند، در کوفه و اطراف آن بتوانند به آزادی زندگی کنند، هرچند شب و روز نعره های انکارِ آنان، مسجد را پر کند و بر ضدِّ او شعار دهند... روش امام در این باره، روش ملایمت و نرمش بود و در سخنان وی خطاب به آنان، جز تحبیب و تذکّرات هدایت گرانه، چیز دیگری دیده نمی شد. آن حضرت درست بسانِ پدری که بخواهد فرزندانِ عاقّ و سرکش خود را به راه بیاورد، با آنان معامله می کرد. حقوق آنان را از بیت المال می پرداخت و به داد و فریادشان در مسجد و اطراف آن اعتنا نمی کرد. تمامِ همّت او این بود که با رام ساختن این گروه، وحدت کلمه را به جامعه باز آورد...»(1)

ص:114

و اذا قُرِءَ القرآنُ فاستَمِعُوا لَهُ و أَنْصِتوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُون(1)

هنگامی که قرآن خوانده می شود، گوش فرا دهید و ساکت باشید، شاید مورد رحمت الهی قرار گیرید.

سکوت کرد تا ابن کوّاء، آیه را تمام کرد. سپس به نماز خود ادامه داد. ولی او دوباره آیه را خواند و امام دوباره سکوت کرد. ابن کوّاء چندبار این عمل را تکرار کرد و امام علی علیه السلام هربار با صبر و حوصله، سکوت را برمی گزید. سرانجام امام علی علیه السلام با تلاوت آیه ی زیر به او پاسخ گفت، به گونه ای که هم آسیبی به نماز نرسید و هم ابن کواء را ساکت کرد:

فاصْبِرْ إنَّ وَعْدَ اللّهِ حقٌّ و لا یستخِفَّنّک الّذین لا یوقنون

صبر را پیشه ی خود ساز و بدان که وعده ی الهی، حق است. مبادا نامؤمنان تو را از راه به در بَرَنْد(2)

آیا چنین برخوردی نشانه ی تساهل سیاسی علی علیه السلام با مخالفانِ خود نیست؟

دموکراسی علی علیه السلام از دیدگاه شهید مطهری

شهید بزرگوار و متفکر عالی مقدار؛ استاد مرتضی مطهری، داستان جسارتِ ابن کوّاء را با عنوان «دموکراسی علی علیه السلام » در کتاب «جاذبه و دافعه ی علی علیه السلام » چنین نقل می کند:

«امیرالمؤمنین علی علیه السلام با خوارج در منتهای درجه ی آزادی و دموکراسی رفتار کرد. او خلیفه است و آن ها رعیّتش. هرگونه اِعمال سیاستی برایش مقدور بود. امّا او زندان شان نکرد و شلاق شان نزد و حتی سهمیّه ی آنان را از بیت المال قطع نکرد. به آن ها نیز

ص:115

هم چون سایر افراد می نگریست. این مطلب در تاریخ زندگی علی عجیب نیست، ولی چیزی است که در دنیا کمتر نمونه دارد. آن ها همه جا در اظهار عقیده آزاد بودند و حضرت، خودش و اصحابش با عقیده ی آزاد با آنان روبه رو می شدند و صحبت می کردند. طرفین استدلال می کردند و استدلال یکدیگر را جواب می دادند. شاید این مقدار آزادی در دنیا بی سابقه باشد که حکومتی با مخالفان خود تا این درجه با دموکراسی رفتار کرده باشد. می آمدند در مسجد و در سخنرانی و خطابه ی علی علیه السلام اخلال ایجاد می کردند...»(1)

این در حالی بود که خوارج در مسجد حضور می یافتند و عمدا با علی علیه السلام به نماز جماعت نمی ایستادند، و این، به معنای اعتراض به حکومت و مخالفت رسمی با خلیفه ی وقت تلقّی می شد.(2)

ص:116

بار دیگر تکرار کرد: «لا حُکْمَ الّا للّه و لَوکَرِه المُتِلَفّتون؛ حکومت جز برای خدا نیست، هر چند خیره شوندگان را خوش نیاید.» امام علی علیه السلام سر برداشت و نگاهِ خود را به او دوخت. مرد خارجی (از رو نرفت و با لجاجت تکرار کرد و) گفت: «لا حُکْم الّا للّه و لَوکَرِه ابوالحسن؛ حکومت تنها برای خداست، هرچند ابوالحسن نخواهد». امام فرمود: «اَبُوالحَسَن از این که حکومت برای خدا باشد، ناخرسند نیست... من نیز منتظر حکم خدا درباره ی شمایم!» مردم گفتند: «چرا ریشه ی این ها را نمی کنی؟!» فرمود: «این ها ریشه کن نمی شوند. اینان در صُلْب مردان و شکم زنان تا روز قیامت خواهند بود!(1)

ص:117

3 _ تا جنگ را آغاز نکرده اید، با شما نبرد نمی کنیم.(1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به عهد خود با خوارج پای بند بود. امّا هنگامی که آنان دست به شمشیر بردند و عبداللّه بن خَبّابِ بن اَرَتّ و همسر و طفل بی گناهش را به جُرْم مسلمان دانستن علی و عدم برائت از او، کشتند، امام علیه السلام برای نبرد با آنان آماده شد. با این وجود، امام تنها به قصاص قاتل عبد اللّه و رها کردن دیگر خوارج رضایت داد، ولی چون همه ی خوارج یک صدا خود را کشنده ی عبداللّه دانستند(2)، علی علیه السلام فرمان نبرد با آن مقدس نمایان کژاندیش را صادر کرد؛ کاری که کسی جز علی علیه السلام، قدرت آن را نداشت و خود می فرمود:

ایُّها النّاس، فَأَنَا فَقَأْتُ عَیْنَ الفِتْنَةِ. و لَمْ یَکُنْ لِیَجْتَرِی ءَ عَلَیها اَحَدٌ غیری بَعْدَ أَنْ ماجَ غَیْهَبُها، و اشْتَدَّ کَلَبُها...

ای مردم! این تنها من بودم که چشم این فتنه را از حدقه بیرون کشیدم و جز من هیچ کس را جرأتِ چنین برخوردی نبود. آن گاه که امواج سیاهی هایش بالا گرفت و هاری آن سخت شد.(3)

امام علی علیه السلام در این عبارت به شبهه انگیز بودن کار خوارج اشاره می کند؛ زیرا آنان ظاهری دین دار و خداترس داشتند. امام بیماری واگیردارِ آنان را هم چون بیماریِ هاری برای سگ می داند که درمان ندارد و تنها چاره ی آن، کشتن سگ بیمار است.

ص:118

سگ هار، همه را گاز می گیرد و هلاک می کند. خوارج نیز، با استدلالی ناقص، هر مخالفی را کافر می دانستند و مستحق قتل می شمردند. بنابراین برخورد علی علیه السلام با آنان برای درمان یک بیماری مهلکِ اجتماعی بود.

ص:119

می کند و می فرماید:

مردم به سان شترانِ تشنه ای که ساربان، پابندِ آنان را باز کند و رهایشان سازد، بر من هجوم آوردند تا آن جا که گمان کردم می خواهند مرا بکشند!(1)

ایشان امتناع اوّلیه ی خود از پذیرش خلافت را در مقابل اصرار مردم، چنین توصیف می کند:

شما دستم را برای بیعت می گشودید و من آن را می بستم. شما آن را پیش می کشید و من واپس می بردم... بر من هجوم آوردید تا آن جا که کفش از پایم به در شد، عبا از دوشم افتاد... شادی مردم در بیعت با من چنان بود که کودکان به وَجْد آمدند و پیران، با جسمی لرزان به راه افتادند و بیماران را بر دوش به حرکت در آوردند و دختران برای مشاهده ی این منظره، نقاب از چهره پس زدند!(2)

بیعت مردم با امام علی علیه السلام، مردمی ترین و پرشورترین بیعت در میان خلفای راشدین بود، زیرا انتخاب ابوبکر در محیط محدود (سقیفه بنی ساعده) صورت گرفت و بیشتر به یک نشست حزبی شباهت داشت. خلیفه ی دوم نیز منصوب خلیفه اوّل بود. خلیفه ی سوم نیز به وسیله ی شورای شش نفریِ منتخب عمر، برگزیده شد و مردم در آن نقش نداشتند. با پشتوانه ی این اقبالِ عمومی، نیازی نبود که ایشان، شخصیت های مخالف را به بیعت با خویش وا دارد. بنا بر گزارش طبری(3)، افرادی که از بیعت با علی علیه السلام

ص:120

خودداری کردند، عبارت بودند از: محمد بن مُسْلمه، عبد الّه بن عمر، اسامة بن زید، سعد بن ابی وقّاص، کعب بن مالک، حسّان بن ثابت. امام در پی عبد اللّه بن عمر، اسامه و سعد فرستاد و از آنان خواست که با او بیعت کنند، امّا به گزارش ابن ابی الحدید، هر کدام عذری آوردند. عبد اللّه بن عمر گفت: «وقتی بیعت می کنم که تمامیِ مردم بیت کرده باشند!» امام علی علیه السلام فرمود: «من بیعت با اکراه نمی خواهم، رهایش کنید!» سعد بن ابی وقاص هم گفت: «ای ابوالحسن! دوست دارم آخرین نفر باشم که بیعت می کنم!» امام فرمود: «رهایش کنید!» محمد بن مُسْلِمه گفت: «بیعت نمی کنم؛ زیرا از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که در چنین اختلافاتی، جانب هیچ کس را نگیرم!» حضرت فرمود: «می توانی بروی! برو و آن گونه باش که دستور گرفته ای». اسامة بن زید نیز بهانه ای آورد که امام اجازه داد برگردد و دیگر دنبال کسی نفرستاد.(1)

خودداری مروان بن حکم از بیعت

در تاریخ حکومت پنج ساله ی علی علیه السلام، مواردی را می بینیم که یاران آن حضرت خواسته اند شخصیّتی را با تهدید، به بیعت با آن حضرت وادار کنند، امّا امام آنان را از چنین کاری منع کرده است. یکی از این موارد، بیعت مروان بن حکم، پس از شکست در جنگ جمل است. یاران علی علیه السلام او را دستگیر کردند و حضرت علی علیه السلام، او را عفو کرد. چون امام علی علیه السلام، اکراه او را از بیعت مشاهده کرد، در سخنانی که در خطبه ی 73 نهج البلاغه مسطور است، فرمود:

مرا به بیعت با او حاجتی نیست. دست او چون دست یهودیانِ (مکّار) است که اگر آشکارا با دست خود بیعت کند، در نهان با ریش خند آن را بشکَنَد.

امام علی علیه السلام با رفتار خود ثابت کرد که از دیدگاه اسلام، می توان با حاکم جامعه ی اسلامی مخالف بود، ولی حق مخالفت، در عین مسؤولیت نزد خداوند، باید از نظر حاکم

ص:121

پاس داشته شود. البته آزادیِ مخالف، نباید به آزادی توطئه بیانجامد.

این در حالی است که بسیاری از خلفا که نام خلیفه ی پیامبر را یدک می کشیدند، حضور مخالفانِ خود را در جامعه تحمّل نمی کردند و آنان را با تبعید، شکنجه یا مسموم کردن پنهانی، از سر راه خود بر می داشتند.

ص:122

برخی از حاضران گفتند: «از مسافرت آنان جلوگیری کن!» امام فرمود: «باید تقدیر و قضای الهی تحقّق یابد»(1). اجازه ی امام علی علیه السلام به طلحه و زبیر با علم به مخالفت قلبی آنان، مصداق «تساهل سیاسی» آن حضرت است؛ زیرا امام مخالف را به جرم مخالفت قلبی تعقیب نکرد. هنگامی که آنان شمشیر کشیدند و بصره را به آ شوب کشاندند امام در برابر آنان قد علم کرد. امام علیه السلام در خطبه ی 4 نهج البلاغه به این خویشتن داری اشاره می کند:

ما زِلْتُ أَنْتَظِرُ بِکُمْ عواقِبَ الغَدْرِ و أَتَوَسَّمُکُمْ بِحِلْیَةِ الْمُغْتَرّین حتّی سَتَرنی عَنْکُم جِلْبابُ الدّین.

پیوسته پایان کار پر نیرنگ شما را انتظار می کشیدم و شما را در لباس فریب خوردگان می دیدم، امّا لباس دین (و حیای دینی) مانع از اقدام من علیه شما بود.

ص:123

بپردازند.(1)

آیا این رفتار، نشانه ی آزادی مخالف و تساهل سیاسی در حکومت علی علیه السلام نیست؟!

ص:124

می شد. امام علی علیه السلام از مردم رقّه خواست که برای سپاهیان او،پلی بر رودخانه نصب کنند. آنان که به طور رسمی زیر فرمان حکومت علی علیه السلام و در دل، هوادار معاویه بودند، از این کار خودداری کردند. علی علیه السلام با این که قدرت داشت آنان را به این کار وادار کند، تصمیم گرفت از روی پلی که در نقطه دورتری به نام «مَنْبِجْ» وجود داشت، گذر کند.(1)

موارد دیگری از تساهل سیاسی در سیره ی امام علی علیه السلام به چشم می خورد مانند: اعتراض زن شوهر مرده به علی علیه السلام به دلیل از دست دادن سرپرست، تحمّل اشعث بن قیس در سپاه خود با وجود علم به نفاق او، موافقت با ازدواج دختر خودام کلثوم با عمر خلیفه دوم (در صورت اثبات تاریخی این گزارش).

ص:125

ص:126

کرده است.

«صدا و سیما» در مرحله ی برنامه ریزی و اجرای برنامه ها، در گسترش فرهنگ «تساهل و تسامح» یا متوقف و محدود کردن آن نقش دارد. فیلم های خشونت آمیز که کینه توزی و انتقام را تبلیغ می کند، محدود کننده ی این فرهنگ است و صحنه های عاطفی و انسانی که نسیم روح بخش محبت و گذشت را به مشام جان بیننده آشنا می سازد، او را به «تساهل و تسامح» به معنای صحیح و اسلامی آن نزدیک می کند.

با توجه به این که 98% جمعیت ایران را مسلمانان تشکیل می دهند و همه ی فرقه های مسلمان از اهل سنت تا شیعیان و حتی اهل حق، علاقه ی بسیاری به شخصیت امام علی علیه السلام دارند، موضوع «تساهل و تسامح از دیدگاه امام علی علیه السلام » برای آنان بسیار قابل استفاده خواهد بود. آنان با تشنگیِ فراوان، خواستار دریافت اطلاعات موثق و الگوهای رفتاری از شخصیت امام علی علیه السلام هستند تا با پیروی از آن، بر مشکلاتِ خویش چیره شوند و راه خود را در هزاره ی سوم میلادی بیابند. در این میان، آنان به رسانه ی عظیم «صدا و سیما» چشم امید دوخته اند که با توجه به پسوند «جمهوری اسلامی»، خود به خود وظیفه دارد تا با پژوهش در زندگی شخصیت های اسلامی مانند امام علی علیه السلام، برای جامعه الگوسازی کند؛ یعنی پیشوایان راستین را همان گونه که فراتر از زمان خود بوده اند و الگوی همیشگی برای همه ی عصرها و نسل ها به شمار می آیند، در قالب فیلم، سریال، میزگرد، میان پرده، جُنگ، شعر و سرود به جامعه معرفی کند.

ص:127

هرچند صدا و سیما در ابلاغ مفاهیم اسلامی و دینی و اخلاقی به سطوح گوناگون جامعه، از دیرباز کوشش بسیار داشته است، امّا برای طرح جدّی این موضوع، ضرورتی نمی دیده است.

جوان تر شدن جامعه ی ایران در دهه ی 80 و افزایش سطح آگاهی مردم که شاخص آن افزایش میزان باسوادی و تعداد دانش آموخته گان مراکز دانشگاهی است، به آگاهی بیشتر آنان از وضعیت جوامع پیشرفته و تمایل روزافزون آنان برای رشد و توسعه در همه ی ابعاد کمک کرده است. همین امر طرح «تساهل و تسامح» را در صدا و سیما ضروری می سازد. «تساهل و تسامح» پیش شرط گذار از جامعه ی بسته، سنتی و متعصّب به یک جامعه ی مدرن، فراگیر و توسعه یافته است که در آن از یک سو، نظارت مردمی بر رفتار حاکمان افزایش می یابد و از سوی دیگر، همه ی استعدادها و اندیشه ها از هرگونه سلیقه و مذهبی، مجال رشد پیدا می کند.

به نظر نگارنده، صدا و سیما کار زیادی در این باره انجام نداده است. در چند سال گذشته، تنها نمایش سریال «امام علی علیه السلام » توانست تصویر روشنی از مَنِش و رَوِش امام علی علیه السلام در ذهن جوانان و تحصیل کردگان ایرانی ایجاد کند، امّا چون فیلم بیشتر یک زندگی نامه ی مفصّل با اهدافِ عامّ بود، بیشتر صحنه های آن با جنگ و خون ریزی سپری شد. هرچند این صحنه ها با حجم نبردهای رخ داده در حکومت پنج ساله ی امام علی علیه السلام متناسب است، ولی نتوانست «تساهل و تسامحِ» علی علیه السلام را پررنگ تر از جنگ جویی و جنگاوری آن حضرت نشان دهد.

در سال 1379 خورشیدی نیز که مقام معظم رهبری آن را «سالِ امام علی علیه السلام » نامید، برنامه های مستقلی در این باره نداشتیم.

مسابقه ی تصویری امام علی که در سال فوق، پیش از اخبار ساعت 14 از شبکه ی اول سیما پخش می شد، تنها با هدف آشنایی عمومی مردم با زندگانی امام علی علیه السلام صورت می گرفت. برای مثال، این پرسش که نامه ی امام علی علیه السلام به مالک اشتر، کدامین نامه در نهج البلاغه است، یا شخصیّتی که در فیلم امام علی علیه السلام و در صحنه های مربوط

ص:128

به داستانِ حکمیت، نقش گروه فشار را علیه آن حضرت بازی می کند، کیست [اشعث بن قیس]، نمی تواند پرسش هایی هدف مند باشد. بنابراین، رسانه باید برای ساختن برنامه های موضوعی و مستقل برگرفته از بینش و روش امام علی علیه السلام بکوشد. ناگفته نماند که صدا و سیما با به کارگیری امکانات تبلیغی خود، کوشیده است قشرهای گوناگون جامعه را با سیره و سلوک امام علی علیه السلام بیش از پیش آشنا کند. برگزاری «مسابقه ی فرهنگی _ هنری امام علی علیه السلام » در شبکه ی چهار سیما، از نمونه های آن است که نقطه ی قوت عملکرد این رسانه محسوب می شود.

ص:129

عقل خود یا عقل جمعی و عرف جاری جامعه ترجیح می دهد، ولی از سوی دیگر، در به کارگیری روش برای حاکمیتِ این ارزش، رأی مردم و اقبال عمومی و رضایت اجتماعی را پاس می نهد.

تبیین چنین مفهومی در ذهن مردم، آنان را برای داوری درباره ی کُنِش جناح های سیاسی جامعه رهنمون خواهد ساخت. آنان دیگر در میدان بحث های سیاسی، سرگردان نخواهند بود، بلکه با الگوپذیری صحیح از زندگی امام خویش و دریافت معیار حق و باطل، به هریک از گروه های سیاسی و در هر زمان که لازم باشد، نمره ی ردّ یا قبول خواهند داد.

4 _ رسانه باید امام علی علیه السلام را از سطح یک شخصیت غیر قابل دسترس که به دلیل شدّت قدس و تقوا و ارزش مداری، قابل تبعیت و الگوپذیی برای بشرِ رفاه طلب و لذّت جوی عصر حاضر نیست، بیرون آورد. رسانه باید از حضرت علی علیه السلام برای همه ی انسان ها؛ چه انسان های به شدّت دین دار و چه انسان های با ایمان متوسّط و حتی انسان های بی توجه به معارف دینی، الگویی پذیرفتنی بسازد. این توهم که امام علی علیه السلام یک نفر بود و ما نمی توانیم هم چون او باشیم، با این نتیجه گیری که پس راهی جز راه او را برگزینیم، آفت انسان متدیّن یا بی ایمان کنونی است. برنامه ریزی رسانه باید به گونه ای باشد که به مخاطبان خود القاء کند که حرکت به سوی انسانیّت (فارغ از آموزه های دینی) و عبودیّت (حرکت در مسیر تحقّق اهداف دینی) هردو باید با حرکت در مسیر امام علی علیه السلام باشد و این برای همه ی انسان ها، در حدّ خود آن ها، میسّر است.

ص:130

عناوین هنری خاص خود را داشته باشد برای مثال به ترتیب: «روح گذشت»، «دریای تحمّل»، «گوهر و اقیانوس»، «ریشه ها و شاخه ها» و...

2 _ تهیه ی برنامه های علمی با حضور کارشناسان با عنوان هایی مانند: «امام علی علیه السلام و تساهل»، «تساهل مثبت و منفی»، «امام علی علیه السلام و پلورالیزم»، «امام علی علیه السلام و سکولاریزم»، «امام علی علیه السلام و دموکراسی»، «اخلاق در روش و بینش امام علی علیه السلام ».

3 _ گنجاندن برگزیده ای از سیره و سخن امام علی علیه السلام در سریال های گوناگون که موضوع اصلی آن ها به امام علی علیه السلام ارتباطی ندارد. چون بخشی از مخاطبان رسانه، ممکن است از برنامه هایی که از آغاز رنگ و بوی دینی و تاریخی دارد، گریزان باشند، ولی به طور فطری خواهان دریافت الگو از رهبران قدسی خود هستند، به کارگیری این شیوه، تأثیر به سزایی در گرایش آنان به الگوهای دینی خواهد داشت. برای مثال، یک هنرپیشه به هنگام عفو و گذشت از یک جنایت کار و برخورد اصلاحی با او، به تکّه ای از رفتار امام علی علیه السلام در فلان جنگ استناد کند یا یک مدیر عالی رتبه برای اهمیت دادن به رأی و نظر مخالفان خود در محیط کار، به سیره ی امام علی علیه السلام در هنگام پذیرش خلافت یا تجهیز مردم برای رهسپاری به جهاد استناد کند. پیام هردو مورد آن است که امام علی علیه السلام به مخالفت مردم احترام می گذارد و برای آنان، شأن و اثر قایل بود و تنها با رضایت عمومی کاری انجام می داد.

4 _ چون تساهل، در غرب، سرگذشتی شنیدنی دارد و از درگیری های فرقه ای در میان کاتولیک ها و پرتستان های اروپا سر بر آورده است، پیشنهاد می شود فیلم مستندی با عنوان «روند تاریخی تسامح در غرب» ساخته شود تا ابعاد خشونت پیش از پیدایش فرهنگ تسامح آشکار گردد و روشن شود که انحراف غرب که اینک به «پلورالیسم» و «سکولاریزم» منتهی شده است، از کجا آغاز و چرا به این جا کشیده شد.

5 _ میان پرده های مستقلی به صورت کوتاه و جذّاب تهیه شود که در هریک، به یکی از مصادیق تساهلِ مذهبی، تساهل اخلاقی و تساهل سیاسی امام علی علیه السلام که در پژوهش به تفصیل آمده است، بپردازد. این میان پرده ها می تواند از شبکه ی یک سیما که مخاطبان بیشتری دارد و تخصّصی محسوب نمی شود، پخش شود.

ص:131

ص:132

این مؤسسه، نشریه ای با عنوان «کتاب نقد» منتشر می کند که یک شماره ی آن به بحث «تساهل و خشونت» اختصاص یافته است (شماره 14 و 15 _ بهار و تابستان 79) پژوهش گاه فرهنگ و اندیشه که در قم مستقر است، در سال امام علی علیه السلام [سال 1379] به تهیه ی مجموعه ای 6 جلدی با نام «اندیشه نامه امام علی علیه السلام » اقدام کرده است.

نشانی: قم _ صفاییه _ کوچه شماره 25 (روبه روی ساختمان آموزش و پرورش) _ پلاک 27 تلفن: 7735810 _ 7731983 _ 7745316

4 _ واحد اندیشه سیاسی دفتر تبلیغات اسلامی _ مسؤول کنونی: محسن مهاجرنیا.

این واحد، به فعایت در زمینه ی علوم سیاسی اشتغال دارد و از طلاّب فارغ التحصیل در رشته ی علوم سیاسی بهره می گیرد. کسب اطّلاع درباره ی «پلورالیسم» و «سکولاریزم» که مبانی تسامح غربی را تشکیل می دهند، می تواند از طریق این واحد پی گیری شود.

نشانی: قم _ صفاییه _ انتهای کوی ممتاز _ کوچه شهید مطهری _ واحد اندیشه سیاسی تلفن: 7744191 _ 0251

ص:133

وی از منتقدان تساهل و تسامح می باشد که تا مرز مناظره با دکتر سید عطاءاللّه مهاجرانی در این باره پیش رفته است. مقاله ی «تساهل روی خط صفر» که در روزنامه کیهان (سال پنجاه و پنجم، شماره 15776، تاریخ 8 آبان 1375، صفحه 6) چاپ شده، سخنرانی ایشان در جمع دانشجویان دانشگاه های تهران است که در آن تساهل را به معنی سهل انگاری و راحت طلبی گرفته و آن را خیانت به «حقیقت» و «امضای پای باطل» می داند.

وی مدیر مسؤول و سردبیر مجلّه «کتاب نقد» است.

نشانی: تهران، بزرگراه رسالت، مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر _ ص پ 1556/13145 تلفن و دورنگار: 81536807 _ 6492300_021

3 _ حجه الاسلام و المسلمین محمدتقی فاضل میبدی:

وی، از مدافعان تسامح در جامعه ی امروز است که تحصیلات حوزوی دارد و اکنون با دانشگاه مفید قم همکاری دارد. او کتابی را با عنوان «تساهل و تسامح» فراهم آورده که مجموعه ای از مقالات در دفاع از تساهل است. این مقالات از نویسندگانی چون اکبر گنجی، عبداللّه نوری، محسن کدیور، عبدالکریم سروش، سعید حجاریان، سیدعطاءاللّه مهاجرانی و دیگران است.

نشانی: قم _ 45 متری صدوق، دانشگاه مفید

تلفن 3_2925761 _ نمابر: 2927395

4 _ حجه الاسلام و المسلمین رسول جعفریان:

وی، مسؤول کتاب خانه ی تخصّصی «تایخ اسلام و ایران» است که با همّت دفتر آیت اللّه العظمی سیستانی در قم تأسیس شده است. رشته ی مطالعاتی ایشان تاریخ اسلام است و دو جلد کتاب «تاریخ سیاسی اسلام»، «تاریخ تشیّع در ایران»، «دین و سیاست در عصر صفوی» از نمونه های آثار اوست.

نشانی: قم _ خیابان دورشهر _ کوچه 17 _ پلاک 3

تلفن: 7733025

ص:134

5 _ آیت اللّه جعفر سبحانی:

ایشان از فقیهان، فیلسوفان و تاریخ نگاران حوزه ی علمیه ی قم است که به تدریس درس خارج فقه و اصول و نیز مدیریت در مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه السلام اشتغال دارد. کتاب های «فروغ ابدیت» در تاریخ پیامبر اسلام و «فروغ ولایت» در تاریخ زندگانی امام علی علیه السلام از آثار مشهور ایشان است.

نشانی: قم _ بلوار امین _ روبه روی ورزشگاه حیدریان _ مؤسسه امام صادق علیه السلام

تلفن: 2925152

6 _ حجة الاسلام و المسلمین سیداصغر ناظم زاده:

وی نزدیک به ده سالِ اخیر را درباره ی امام علی علیه السلام قلم زده است. کتاب «تجلی امامت» در تایخ زندگی امام علی علیه السلام و کتاب «جلوه های حکمت» در تنظیم سخنان آن حضرت است. وی پنج جلد کتاب روایی با عنوان «الفُصول المِائَةُ فی حَیاةِ اَبی الأئِمّة» به زبان عربی درباره ی زندگی و فضایل آن حضرت نگاشته است.

نشانی: قم _ خ 19 دی _ کوچه 30 _ پشت دادگستری _ پلاک 74

تلفن: 7725588

7 _ دکتر حسین بشیریّه:

ایشان از استادان بنام در رشته ی علوم سیاسی و عضو هیأت علمی دانشکده ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران است که تألیفات بسیاری در این رشته دارد مانند: دولت عقل (که یکی از مقالات آن تاریخ اندیشه ی تساهل سیاسی در غرب است).

نشانی: تهران _ خ انقلاب اسلامی _ دانشگاه تهران _ دانشکده حقوق و علوم سیاسی

تلفن: 6112530

8 _ دکتر حاتم قادری:

وی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران و صاحب اثری با نام «اندیشه ی سیاسی غرب در قرن بیستم» می باشد.

نشانی: تهران _ اوین _ دانشگاه شهید بهشتی _ دانشکده حقوق و علوم سیاسی

ص:135

ص:136

کنید.

4 _ کدام اندیشمندان غربی از تسامح دفاع یا آن را رد کرده اند؟ دلایل دفاع یا ردّ آن ها کدام است؟

5 _ مبانی تسامح در غرب چیست؟ آیا با پلورالیسم و سکولاریزم ارتباطی دارد؟

6 _ از دیدگاه اسلامی و دینی، تسامح غربی قابل پذیرش است؟ چرا؟

7 _ موضع امام علی علیه السلام نسبت به پلورالیسم چیست؟ به چه دلیل؟

8 _ موضع امام علی علیه السلام نسبت به سکولاریسم چیست؟ به چه دلیل؟

9 _ اگر تساهل را به سه نوع مذهبی، اخلاقی و سیاسی تقسیم کنید، چه تعریفی برای هریک ارایه می دهید؟

10 _ آیا جزیه گرفتن امام علی علیه السلام را از اهل کتاب، می توان دلیل درجه ی دوم دانستن جایگاه شهروندی آنان از دیدگاه امام علی علیه السلام و در نتیجه عدم تساهل او دانست؟

11 _ بنا به گفته ی تاریخ، امام علی علیه السلام با مرد یهودی در دادگاه حاضر می شود و حکم دادگاه را علیه خود می پذیرد، یا نسبت به تعدّی سپاه معاویه در حق یک زن ذمّی، سربازان خود را مورد سرزنش شدید قرار می دهد، آیا این موارد به همراه شرکت امام در بحث عقیدتی با اهل کتاب در دوران ابوبکر، نشانه ی تساهل مذهبی او نیست؟

12 _ آیا امام علی علیه السلام پیش از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، نسبت به مشرکین عربستان تساهل داشت؟ به دلیل عقیده ی باطل بر روی آن ها شمشیر می کشید یا تنها به دلیل شرارت و پیش دستی آنان در جنگ با مسلمانان؟ چه شواهدی بر هر یک از این دو دیدگاه داریم؟

13 _ آیا تأکید امام علی علیه السلام بر امر به معروف و نهی از منکر، نشانه ی آزاد نبودن شهروندان در آن چه در حوزه ی عقیده و عمل صحیح می پندارند، نیست؟ آیا اصل یاد شده با تساهل به معنای غربی یا اسلامی آن قابل جمع است؟

14 _ آیا عفو و گذشت امام علی علیه السلام نسبت به دشمنانی مانند عایشه، عبداللّه بن زبیر، مروان بن حکم در جنگ جمل، یا عفو او نسبت به عمروعاص و بُسْر بن ارطاة در

ص:137

جنگ صفین یا گذشت او نسبت به توهین عمروبن عبدود در جنگ خندق را می توان نشانه ی تساهل امام علی علیه السلام دانست؟ با وجود آن که امام علی علیه السلام، چندین هزار نفر را در جنگ جمل می کشد، در صفّین، حاضر نمی شود کشندگان احتمالی عثمان را تحویل معاویه دهد تا جنگ پایان بپذیرد، این برخورد را چگونه تفسیر می کنید؟

15 _ آیا اصرار امام بر عزل معاویه و ندادن پُست و مقام به طلحه و زبیر، نشانه ی عدم تساهل سیاسی او نیست؟ آزاد گذاردن خوارج با وجود مخالفت آنان با امام و حتی توهین نسبت به آن حضرت چگونه با این عمل امام علی علیه السلام قابل جمع است؟

16 _ آیا این سخن امام علی علیه السلام که می فرمود: «اگر 40 یار داشتم، برای گرفتن حق خود در برابر خلفا قیام می کردم»، دلیل عدم تسامح او نیست؟ حلّ مشکلات علمی و سیاسی خلفای سه گانه از سوی آن حضرت چگونه با این سخن و دیدگاه قابل جمع است؟

17 _ حدود آزادی مخالف در حکومت پنج ساله ی امام علی علیه السلام چگونه بود؟ آیا کسانی که اساسا حکومت امام علی علیه السلام را مشروع و قانونی نمی دانستند، آزاد بودند؟ آیا می توانستند مخالفت خود را تبلیغ کنند یا تنها می توانستند در دل، منکر مشروعیت حکومت او باشند؟

18 _ مراد از تساهل در سخن مدافعان و مخالفان تساهل در عصر کنونی چیست؟ با این معنا، امام علی علیه السلام را باید مدافع تساهل بدانیم یا مخالف آن؟

19 _ خطرها و آفت های گسترش فرهنگ تسامح در جامعه چیست؟ آثار و فواید آن کدام است؟

20 _ نسبت قانون گرایی با تساهل و تسامح چیست؟ غرب چگونه این دو را با هم جمع کرده است؟ دیدگاه و روش امام علی علیه السلام در این باره چه بوده است؟

ص:138

ص:139

ص:140

11 _ دولت آفتاب؛ مصطفی دلشاد تهرانی (ویژگی های حکومت امام علی علیه السلام )، تهران، خانه اندیشه جوان.

12 _ تجلّی امامت؛ سیداصغر ناظم زاده، قم، دفتر نشر الهادی.

13 _ علی از زبان علی علیه السلام ؛ سیدجعفر شهیدی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

14 _ الارشاد (فی معرفة حجج الله علی العباد)؛ محمدبن محمد بن نعمان (م 413 ه)، ترجمه: سیدهاشم رسولی محلاّتی، تهران، انتشارات علمیّه اسلامیّه.

15 _ تاریخ سیاسی اسلام (تاریخ خلفا)؛ رسول جعفریان، قم، دفتر نشر الهادی.

ص:141

ص:142

دجروح، نظارت: دکتر رفیع العجم، مجموعه ی دو جلدی، چاپ اول، بیروت، 1996 م، مکتبة لبنان ناشرون.

11 _ فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، دکتر سیدجعفر، مجموعه چهار جلدی، چاپ اول، تهران، اردیبهشت، 1362، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.

12 _ دانش نامه حقوقی، جعفری لنگرودی، محمدجعفر، چاپ دوم، تهران، 1351، انتشارات ابن سینا.

13 _ مقاله «فراتر از تسامح» موحد، ضیاء، مجله کیان، شماره 45، بهمن 1377.

14 _ تساهل و تسامح، فاضل میبدی، محمدتقی، تک جلدی، چاپ اول، تهران، 1379، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی آفرینه.

15 _ مقاله «مرزهای مدارا» وارناک، بارانس، به نقل از مقاله: چند کتاب درباره ی مدارا، مجله ی کیان، شماره 45، بهمن 1377.

16 _ مقاله «بحثی در معنای تسامح»، مینویی، مندرج در: تساهل و تسامح، زیر نظر: محمدتقی فاضل میبدی، چاپ اول، تهران، 1379، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی آفرینه.

17 _ مقاله «بررسی موضوع تساهل» رحیم پور ازغدی، حسن، مندرج در تساهل آری یا نه.

18 _ دولت آفتاب، دلشاد تهرانی، مصطفی، جلد یک، چاپ اوّل، تهران، 1377، خانه اندیشه ی جوان.

19 _ دولت عقل (ده گفتار در فلسفه و جامعه شناسی سیاسی)، بشریه، حسین، تک جلدی، چاپ اول، تهران، 1374، مؤسسه نشر علوم نوین.

20 _ فلسفه مدنی فارابی، داوری، رضا، تهران، 1354، چاپ رز.

21 _ سیاست مدنیّه، فارابی، ابونصر، ترجمه: دکتر سیدجعفر سجادی، تهران، 1358، انتشارات انجمن فلسفه ایران.

22 _ مقدمه بر: نامه ای در باب تساهل، جان لاک، گلشاهی کریم، شیرزاد، چاپ اول، تهران، 1377، نشر نی.

23 _ مقاله «تساهل منفی و تساهل مثبت در قلمرو فلسفه سیاسی معاصر» محمودی،

ص:143

سیدعلی، مندرج در تساهل آری یا نه؟

24 _ ترجمه نهج البلاغه، آیتی، عبدالمحمد، جلد یک، چاپ اول، تهران، بهار، 1376 ش، انتشارات بنیاد نهج البلاغه.

25 _ بحارالانوار (الجامعة لدر اخبار الائمه الاطهار) مجلسی، محمدباقر (1110 ه.) جلد چهل، یکصد و ده جلدی، چاپ سوم، بیروت، 1403 ه، 1983 م، داراحیاء التراث العربی.

26 _ الامام علی صوت العدالة الانسانیه، جرداق، جرح، چاپ اوّل، بیروت، 1970 م، دار مکتبة الحیاة.

27 _ ترجمه و انتقاد از کتاب: امام علی ندای عدالت انسانیت، شعرانی، میرزا ابوالحسنی، چاپ اوّل، تهران، جمادی الاولی، 1377 قمری، کتابفروشی اسلامیه، با تصرف و تغییر.

28 _ خورشید بی غروب نهج البلاغه (ترجمه نهج البلاغه) معادیخواه، عبدالمجید، تک جلدی، چاپ اول، تهران، 1373، نشر ذرّه.

29 _ اصول کافی، کلینی، محمد بن یعقوب، مجموعه هشت جلدی، چاپ اول، بیروت، 1405 ه.، 1985 م، دارالاضواء.

30 _ تجلی امامت (تحلیلی از حکومت علی(ع)) ناظم زاده حقی، سیداصغر، چاپ اوّل، قم، پاییز، 1372، رجب 1413، دفتر نشر الهادی.

31 _ الامام علی (سیرة الذاتیه و فکره الحضاری) دو جلدی، چاپ اول، بیروت، 1412 ه، 1992 م.

32 _ الغارات ثقفی کوفی، ابواسحق ابراهیم بن محمد، ترجمه: عبدالمحمد آیتی.

33 _ حلیة الاولیاء (و طبقات الاصفیاء) ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، 430 ه، مجموعه ده جلدی، چاپ پنجم، بیروت، 1407 ه، دارالکتاب العربی.

34 _ المرتضی، ابوالحسن ندوی، علی، تک جلدی، چاپ دوم، دمشق، 1419 ه، 1998 م، دارالقلم.

ص:144

35 _ تکملة منهاج البراعة (فی شرح نهج البلاغه) حسن زاده آملی، حسن (مجلدات 15 تا 19) از مجموعه 21 جلدی منهاج البراعة، نگارش حاج میرزا حبیب الله هاشمی خویی) چاپ چهارم، تهران، 1364 ش، کتابفروشی اسلامیه.

36 _ شرح نهج البلاغه، موسوی، سیدعباس علی، مجموعه 5 جلدی، چاپ اول، بیروت، 1418 ه، 1998 م، دارالرسول الاکرم.

37 _ ترجمه نهج البلاغه، جعفری، محمدتقی، چاپ اوّل، تهران، 1378 ش، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

38 _ ترجمه و شرح نهج البلاغه، فیض الاسلام، علی نقی، تک جلدی، چاپ دوم، 1392 ه، 1351 ش، بی جا، بی نا.

39 _ سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین(ع)، ذاکری، علی اکبر، دوجلدی، چاپ سوم، قم، زمستان 1375، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

40 _ وسائل الشیعه، حرّ عاملی، محمد بن الحسن.

41 _ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید مدائنی، عزالدین عبدالمجید، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مجموعه 18 جلدی، چاپ دوم، بیروت، 1385 ه، 1965 م، دار احیاء الکتب العربیه.

42 _ زندگی امیرالمؤمنین علی(ع)، رسول محلاتی، سیدهاشم، تک جلدی، چاپ چهارم، تهران، 1374، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

43 _ ترجمه روان نهج البلاغه، ارفع، سیدکاظم، تک جلدی، چاپ سوم، تهران، 1379 ش، انتشارات فیض کاشانی.

44 _ الارشاد، مفید، ابوعبدالله محمد بن نعمان، ترجمه: محمدباقر ساعدی خراسانی، تصحیح: محمدباقر بهبودی.

45 _ قضاوتهای حضرت امیرالمؤمنین(ع)، محلاتی، ذبیح الله، تک جلدی، چاپ هشتم، تهران 1375، انتشارات قائم نوین.

46 _ فروغ ولایت، سبحانی، جعفر، تک جلدی، چاپ پنجم، تهران، زمستان 1376 ش، انتشارات صحیفه با همکاری انتشارات جلود.

ص:145

47 _ المختصر فی اخبار البشر (تاریخ ابی الفداء) ابوالفداء عمادالدین اسماعیل (م 732 ه) چهارجلدی، در دو مجله، قاهره، بی تا.

48 _ الجمل، مفید، عبدالله محمد بن نعمان (م 413 ه) تک جلدی، چاپ دوم، تحقیق: سیدعلی میر شریفی، قم، 1374 ش، مکتب الاعلام الاسلامی.

49 _ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی (م 279 ه) مجموعه 13 جلدی، چاپ اول، بیروت، 1417 ه، 1996 م.

50 _ تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری) ابوجعفر محمد بن جریر، (م 310 ه) مجموعه 11 جلدی، چاپ دوم، بیروت 1387 ه، 1967 م، روائع التراث العربی.

51 _ علی بن ابی طالب، عبدالمقصود، عبدالفتّاح، مجموعه 8 جلدی، چاپ دوم، تهران، 1354، شرکت سهامی انتشار.

52 _ کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین، حلّی، جمال الدین حسن بن یوسف (م 726 ه) تک جلدی، چاپ اول، قم، 1413 ه) مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه.

53 _ تاریخ سیاسی اسلام، جعفریان، رسول، دو جلدی، چاپ اوّل، تهران، 1374، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

54 _ فلسفه دین، جان هیگ، ترجمه بهزاد سالکی، تک جلدی، چاپ اول، تهران 1376، انتشارات بین المللی الهدی.

55 _ دین شناسی، محمد حسین زاده، تک جلدی، چاپ اول، قم، بهار 1378، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

56 _ کلام جدید، عبدالحسین خسرو پناه، تک جلدی، چاپ اول، قم، پائیز 1379، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگ حوزه ی علمیه.